16.101 GOLOOTOČANA, PO SPISKU!
PIŠE: Jelena Vujić
25/11/2013
Sukob Komunističkog Informacionog Biroa i Komunističke Partije Jugoslavije, odnosno sukob SSSR i FNRJ, koji je počeo 1948. godine, bio je događaj – kako će se posle ispostaviti – od presudnog značaja za jugoslovensku državu i društvo. Taj sukob je, izuzev Drugog svetskog rata i raspada Jugoslavije, najdramatičnije poglavlje u istoriji bivše zajednice jugoslovenskih naroda. Za one koji su se izjasnili za Staljina, vreme koje je usledilo obeleženo je patnjama i ličnim tragedijama, za druge – Rezolucija je iznedrila perspektivu boljeg života jer je omogućila odvajanje Jugoslavije iz sovjetskog bloka i dovela do liberalizacije života u zemlji i nepovratno otvorila vrata zapadnoj kulturi.
Sa “zvanične” strane se o učincima Titovog “ne” Staljinu razgovaralo na ovaj ili onaj način u jugoslovenskoj javnosti gotovo od samog početka tog sukoba. Međutim, o iskustvima logoraša na Golom otoku prvi put su javno progovorili književnici Dragoslav Mihajlović u romanu “Kada su cvetale tikve” i Miroslav Antić, filmom “Sveti pesak”, tačno dvadeset godina posle Rezolucije Informbiroa. Mihajlovićev roman je izazvao dosta burnu reakciju tadašnjeg režima, ali je “prošao”, dok je predstava koja je trebala biti odigrana po ovom romanu bila zabranjena. Manje je poznato da se Golim otokom bavio i pesnik Miroslav Antić koji je režirao javnosti danas skoro potpuno nepoznat igrani film sa eksplicitnom golootočkom tematikom – “Sveti pesak”. Ovaj film je prikazan jula 1968. godine, da bi potom najverovatnije bio bunkerisan, a Antićev pokušaj osvetljavanja ovih događaja gotovo potpuno zaboravljen.[1] Od početka osamdesetih godina Goli otok je postao zanimljiv kao tema što istoričarima, publicistima, novinarima, što profesionalnim književnicima poput, recimo, Antonija Isakovića koji je 1982. dobio NIN-ovu nagradu za roman “Tren 2”.
Jugoslovenskoj javnosti je bez sumnje bilo neophodno suočavanje sa strahotama ovog logora. Međutim, pomrčina koja se dizala sa sudbina bivših pristalica Informbiroa koincidirala je sa slomom real-socijalizma u Istočnoj Evropi, rastućim nacionalizmom u državama bivše Jugoslavije i antikomunizmom kao okvirom novog poretka sećanja, što je uslovilo tumačenje događaja oko 1948. u novom ključu. Goli otok je (zlo)upotrebljen za difamaciju čitavog perioda jugoslovenskog socijalizma. Metode korišćene u obračunu sa staljinistima doživljavane su kao nužne i logične za komunistički poredak kao takav. U Srbiji su sve glasniji nacionalisti Goli otok videli kao zaveru protiv Srba. Teza je bila da je Informbiro poslužio Titu za obračun sa srpstvom i da je ceo sukob iniciran da bi odvojio Srbiju od pravoslavne bratske Rusije. Iznuđeni strateški potezi onog vremena – poput recimo seobe jednog dela industrije iz Vojvodine u Bosnu – tumačeni su kao pljačkanje Srbije. Jedan deo bivših logoraša, nekadašnjih internacionalista i komunista, zdušno je devedesetih godina stao u odbranu Miloševiće nacionalističke politike. U Hrvatskoj se gledalo distancirati od jugoslovenske prošlosti, te utoliko ne treba da čudi tvrdnja Ive Banca po kome su oni Hrvati koji su podržali rezoluciju IB-a većim delom to učinili zbog kontrastava Beogradu i da u Hrvatskoj staljinizam nije imao dubokih korena. (Banac).
Prva hapšenja informbiroovaca u Jugoslaviji počela su od leta 1948. (Banac). Za sada je još uvek nemoguće utvrditi koliko je u Jugoslaviji zaista bilo sovjetskih špijuna i sabotera. Sami podaci o broju uhapšenih više govore o tome da je, s jedne strane emotivan odnos prema SSSR, s druge, svest o tome šta znači sovjetska pretnja, stvorila u jugoslovenskom rukovodstvu veliku paniku koja je u krajnjoj instanci rezultirala u drastičnim policijskim merama prema stvarnim ili pretpostavljenim pristalicama rezolucije Informbiroa i Sovjetskog saveza – svaka sumnja u potrebu da se Staljinu pruži otpor, svako kolebanje, razmišljanje da je trebalo otići u Bukurešt i razjasniti nesporazume, izjava da u Partiji možda nema demokratije, slušanje radio programa koji su emitovali ibeovsku propagandu bio je dovoljan povod za hapšenje. Ova reakcija jugoslovenskih vlasti donekle i samo donekle podseća na uzroke staljinovih čistki, kada je SSSR bio okružen neprijateljskim zemljama. Može se pretpostaviti da je kod Jugoslovena bilo više realno zasnovanog straha, a manje prelaženja tog straha u paranoidnost. Broj hapšenja koja su bila posledica ličnih obračuna i osveta, pa i tragičnih grešaka sigurno takođe nije beznačajan.
Smatra se da je pre Rezolucije većina oficira Jugoslovenske armije bila prostaljinistički orijentisana i da je kominformstvo u armiji poprimilo epidemijske razmere (Banac). Početkom avgusta 1948. načelnik Generalštaba Jugoslovenske armije i ratni načelnik Vrhovnog štaba, generalpukovnik Arso Jovanović, s dvojicom rukovodilaca armijske političke uprave – generalmajorom Brankom Petričevićem – Kađom i pukovnikom Vladom Dapčevićem, pokušali su da pobegnu u Rumuniju. Prema jednom izvoru koji navodi Banac, ovaj pokušaj bekstva vrha vojske povezan je bio sa sovjetskim planom da se formira kominformovska vlada u izbeglištvu, što bi legitimisalo sve oblike pritiska na Jugoslaviju, a možda čak i invaziju pod izgovorom “oslobođenja”. (Banac) Arso Jovanović je ubijen u pokušaju bekstva preko granice, dok su druga dvojica zaverenika na koncu uhapšena i osuđena na vremenske kazne.
Prosovjetskih osećanja bilo je i u Partiji – najviše u Crnoj Gori, koja je tradicionalno bila vezana za Rusiju, i gde je većina partijaca bila prosovjetski orijentisana. Okružni komitet Bijelog polja likvidiran je u pokušaju odmetanja u šumu i organizovanja otpora jugoslovenskim vlastima. Osim spomenute dvojice članova Politbiroa CK KPJ Sretena Žujovića i Andriju Hebranga koji su otvoreno podržali liniju Informbiroa, kolebali su se i šef Agitpropa CK KP Slovenije Boris Ziherl i predratni komunista, član nekadašnjeg Gorkićevog rukovodstva, Rodoljub Čolaković. Ziherl i Čolaković, međutim, nisu bili uhapšeni i zadržali su svoje funkcije. Član Politbiroa CK KPJ Blagoje Nešković takođe je smatran za latentnog inbormbiroovca, ali je ostao u rukovodstvu do 1952. kada je isključen i potom se vratio lekarskoj karijeri. U Hrvatskoj su 1950. godine smenjeni i uhapšeni potpredsednik Vlade Duško Brkić, ministar industrije Rade Žigić i ministar šumarstva Stanko Opačić-Ćanica. Ovih nekoliko imena naveli smo samo kao ilustraciju, jer bi na ovom mestu bilo nemoguće pobrojati sve “krupne informbiroovske ribe”, nekadašnje španske borce i predratne komuniste koji su hapšeni “po liniji Informbiroa”.
Kada se danas kaže – Golootočanin – često se misli na sve ljude koji su bili uhapšeni kako se to govorilo “po liniji Ib-a”. Zapravo, osim logora na ovom ostrvu na severu današnjeg hrvatskog primorja, na kome su u to vreme većinom bili smešteni civili, takozvani administrativni kažnjenici, posebno je postojao logor za vojne osuđenike. Bivši vojnici su, za razliku od civila koji su bili poslati na društveno-koristan rad, sudski procesuirani. Vojni logor je više puta seljen. Od sredine 1949. nalazio se u Staroj Gradiškoj. U proleće 1951. godine preseljen je na ostrvo Sveti Grgur, i iste te godine u jesen na ostrvo Ugljan. U proleće 1952. prelaze u Bileću, a 1954. prvi put dolaze u tada već bivši civilni logor na Golom otoku, koji je raspušten decembra 1956. Žene informbiroovke nikada nisu služile kazne sa muškarcima. Prvo su bile smeštene u Ramskom ritu kod Požarevca, a od 1950. godine prelaze u poseban logor na ostrvu Sveti Grgur, a zatim na Goli otok.
Prema raznim autorima, u Jugoslaviji je registrovano oko 55 hiljada informbiroovaca, od kojih je uhapšeno oko 16 hiljada ljudi (oko 5% ukupnog partijskog članstva). (Banac). Suđeno je vrlo malom broju uhapšenih, uglavnom vojsci, dok su obični partijci – civili – administrativno kažnjavani na kazne društveno-korisnog rada. “Zvaničnih” podataka o broju ljudi koji su prošli kroz Goli otok i dalje nema. Ti podaci, koje bi najpre morali da se nalaze u arhivama Savezne uprave državne bezbednosti u čijoj se nadležnosti ovaj logor nalazio, kretali su se od desetak pa sve do 60 hiljada ljudi. Sa takvim procenama treba biti oprezan, jer su one često korišćene za ideološke obračune i difamiranje jugoslovenskog režima od sredine osamdesetih na ovamo. U Državnom arhivu Hrvatske postoji spisak zatvorenika koji je napravila savezna UDBA, a na kome se nalazi 16.101 imena zatočenika i zatočenica, od kojih su najčešće bili Srbi (44%), Crnogorci (21,5%) i Hrvati(16%). Ukupno je, po tom spisku, u svim logorima za informbiroovce na razne načine (ubistvo, samoubistvo, prirodna smrt) život izgubilo 413 osoba.
Podaci o oko 16 hiljada uhapšenih govore da su staljinističke čistke od Titovih bile različite i po obimu i po stepenu brutalnosti. (Kuljić) Svakako, Goli otok “po sebi” jeste antistaljinski staljinizam. Metode korišćene u obračunu sa informbiroovcima su staljinističke. Kao što je i jugoslovenska stvarnost bila 1948. u mnogo čemu staljinistička. Informbiroovci su posle 1948. bili označeni kao kontrarevolucija, a dojučerašnji drugovi i saborci proglašeni su za neprijatelje i petu kolonu protiv koje se borilo terorom, logorima i samokritikom. (Kuljić). Goli otok kao logor – takav kakav je bio – predstavljao je drobilicu ljudskih duša. Načini i razlozi hapšenja, odsustvo sudskih procesa i utvrđivanje stvarne krivice, kao i metodi obračuna sa logorašima su, uz izvesne inovacije, razrađena znanja iz moskovske Lubljanke.
Međutim, valja reći i to da je direktiva za obračun sa ibeovcima koju je izdao partijski vrh, prosleđena mahom neobrazovanim kadrovima Udbe, koji su formirani kroz stravične borbe u ratu. Brutalni postupak izolacije ibeovaca nije bilo moguće pratiti, niti je bilo moguće proveravati hapšenja i sumnjičenja na nižim nivoima. Lakše je bilo pokrenuti čistku nego je zaustaviti i kontrolisati. (Kuljić)
I Titova direktiva o odnosu prema ibeovcima koju spominje Đilas – po glavi, a ne (uzimati) glave – predstavlja otklon od staljinizma. Ne treba smetnuti s uma da je 1948. godine Hladni rat u začetku, a Jugoslavija je, zahvaljujući svom držanju i žrtvama u tek minulom svetskom ratu kod zapadnih saveznika imala veliki ugled i teško je poverovati da bi se iko ozbiljnije pobunio da je tadašnje rukovodstvo odlučilo da likvidira one koji su bili proglašeni ibeovcima. Goli otok sa svojih 413 žrtava nije bio logor smrti, svakako ne onakav poput, recimo, Kolime, koju tako ubedljivo opisuje Varlam Šalamov u svojim pripovetkama. Razlika u dužinama samih kazni između sovjetskih i jugoslovenskih logora je drastična. Dalje, tačno je da je jedan broj jugoslovenskih oficira tog vremena, u suđenjima koja su bila proceduralno i pravno manjkava, osuđen na smrtne kazne, ali ni jedna smrtna kazna nije izvršena, iako su terećeni za najveći zločin za koji se vojska može suditi – izdaju zemlje. Ranković je već na VI kongresu KPJ u jesen 1952. priznao, makar formalno, da je pri hapšenju bilo velikih grešaka. (Iako isto tako ne treba smetnuti s uma da niko nikada nije snosio posledice za te ljudske “greške”).
Broj uhapšenih istovremeno govori i o preteranoj žestini obračuna i terora nad informbiroovcima. Istina je da se Jugoslavija našla u izvanredno opasnoj situaciji i da su se neki informbiroovci bavili obaveštajnim radom, sabotažama i odmetali u šume i slično. Ali, bez obzira koliko istine ima u onoj čuvenoj tvrdnji branitelja Golog otoka – “da nije bilo Golog otoka, cela Jugoslavija bi bila Goli otok” – informbiroovci su, iako bez realne snage, ostali dežurni politički neprijatelji jugoslovenskog socijalizma i dugo pošto je pretnja sovjetskom agresijom okončana. (Kuljić) Banac navodi dokaze da su Sovjeti planirali vojnu invaziju na FNRJ od 1949. do možda 1951. godine i daje podatak da je na jugoslovenskim granicama, iako je invazija izostala, za vreme trajanja sukoba bilo 7.877 graničnih incidenata, u kojima je poginulo sedamnaest jugoslovenskih graničara. (Banac)
Iako se jugoslovenskim vlastima ne može osporiti pravo da se u trenutku kada je zemlja bila ugrožena od spolja, brani od stvarne ili izmišljene pete kolone, logor na Golom otoku i tretman zatočenika u logoru, ostali su crna mrlja jugoslovenskog posleratnog društva.
“Goli otok je najmračnija i najsramnija pojava u jugoslovenskom komunizmu. Goli otok je i nešto više, nešto gore i užasnije: neslućeno posrrtanje i neslućeno ponižavanje”. (M. Đilas)
[1] Iako je bunkerisan, taj film je ipak snimljen, pretpostavljamo uz znanje neke državne institucije kulture. Na internetu postoji podatak da su producenti filma bili “Avala film” iz Beograda i “Neoplanta film” iz Vojvodine
UMRLI
