Da bi se, općenito, bilo kakva realnost mogla razumjeti i spram nje se kritički odnositi, potrebno je biti sposoban prihvatiti je i priznati kao takvu. Predstava koju su političke elite u Bosni i Hercegovini priredile oko, za i poslije Dana Republike Srpske najočitiji su primjer nedostatka odnosa spram stvarnosti u kojoj se trenutno nalazimo, kao ni kritičkog mišljenja.
Mimikrije stvarnosti
Nedostatak mogućnosti prihvanja postojeće realnosti ogleda se u tome što se današnja postdaytonska Bosna i Hercegovina teško prihvata kao stvarnost, što je veoma često posljedica drukčijih političkih vizija spram Bosne i Hercegovine. Takva praksa dolazi većinom iz dominantnog bošnjačkog političkog diskursa, gdje bi prihvatanje postojeće stvarnosti istovremeno značilo i prihvatanje Republike Srpske kao realnosti, umjesto njenog retoričkog i simboličkog odbacivanja, ne samo zbog stravičnih zločina kao posljedice njenog identiteta, već i zarad unitarnih pretenzija o cjelovitosti Bosne i Hercegovine. Ovakva kontradiktorna partikularna afirmacija današnje Bosne i Hercegovine zarad njene cjelovitosti sada dobija i svoje sotonizirajuće kategorijalizacije u javnom govoru – Republika Srpska se prihvata, ali samo u pežorativnim, degradirajućim formama koje služe njenoj simboličkoj negaciji.
Ne braneći ni u jednom momentu pomenutu bosanskohercegovačku stvarnost krvi i tla, nužnim se pak čini istu priznati postojećom – kao trenutnu realnost. Zdrava i produktivna kritika, ali i sama borba protiv takve realnosti u njenom je odsustvu onemogućena. Upravo je zbog toga, s druge strane, omogućeno stvaranje veoma destruktivnog srpskog odgovora spram pomenutog bošnjačkog političkog diskursa. Afirmirajući postojeću stvarnost do njene krajnosti, on svoju političku težinu ostvaruje preko zvanične politike Republike Srpske postavljajući se tako kao dominanta politička praksa. Bivajući provođen od strane političkih elita Republike Srpske, on se simbolički, ali i praktično hoće personalizirati kao dominantno srpski stav u Bosni i Hercegovini, kao što se s druge strane, srpski interes hoće vezati isključivo za Republiku Srpsku.[1]
Njihov destruktivni odgovor ogleda se u dilemi: Bosna i Hercegovina kao postdaytonska realnost sa Republikom Srpskom kao njenim neizostavnim dijelom, ili ocjepljenje Republike Srpske od Bosne i Hercegovine. Kako političke elite unutar Republike Srpske znaju da je prva mogućnost u samom startu odbačena, jednako praktično neizvodiv diskurs o osamostaljenju i ocjepljenju postaje odgovor, kao njihovo konačno rješenje. Stoga, negiranje i pežorativno prihvatanje Republike Srpske zarad njene simboličke negacije ne može biti adekvatan kritički odgovor na nju, već je to zapravo podrška ciljevima njene političke elite koja funkcionira upravo kao odgovor na takvu retoriku. Legitimnost jedne političke vizije, dominantno povezane s određenom etničkom grupom, sada se od strane njenih promotera opravdava ugroženošću od strane one druge, i obrnuto, pa se njena odbrana hoće izjednačiti i sa odbranom od ugroženosti te same etnije.
Ovogodišnji 9. januar upravo je bio jedna takva predstava u režiji vlasti Republike Srpske, a po scenariju bošnjačkih političara. On je, vidljivo, u prvom redu funkcionirao isključivo kao odgovor na retoriku njihovog dominantnog političkog diskursa, kojem se u konačnici treba i odati priznanje na pomoći u organiziranju najgrandioznije devetojanuarske predstave za mase do sada. No, šta je zapravo cilj oba pomenuta diskursa koja počivaju na krajnje suprotnim stranama, jedan s negiranjem, a drugi s prevazilaženjem date stvarnosti? Oba imaju dva zajednička imenitelja – oba su jednako neizvodiva, te služe isključivo za kontinuiranu produkciju politika straha koje produžavaju političku vlast dominantnih etnoelita, legitimirajući ih kao zaštitnike te određene etnije, zarad skretanja njihove pažnje sa realnih problema.
Subverzivni elementi nedostatka političke alternative
Januarske maske politika straha na taj su način, bar na kratko, vješto skrile sumnjive privatizacije, nezaposlenost, korupciju i nepotizam, visoke stope odlaska mladih, kao i druge negativne pojave i izazove postkonfliktnog i tranzicijskog perioda s kojima se zajednički suočavaju sve tri dominantne etničke grupe u Bosni i Hercegovini. Međutim, nisu te maske samo vješto skrile probleme, već im je uspjelo skriti i svoju sopstvenu namjenu. Bilo je dovoljno pogledati ulice Banja Luke tog dana i vidjeti koliko je ovogodišnji Dan Republike Srpske bio loše odrađena parada koja je funkcionirala samo kao politički inat. Ona je zato žudila da svoj puni potencijal dobije upravo kroz oštre reakcije druge strane koje će joj dati veću težinu od one koju je ona sama sebi mogla obezbijediti.
To se na kraju i desilo. Oštri stavovi, zapaljiva retorika i osude ne samo da su postali željena reakcija, već i neizostavni dio te predstave kako bi njen eho mogao odzvanjati i u narednim mjesecima ove godine. Prateći svjetski trend, oslobođeni desničarski populizam i nacionalizam i ovdje su iznova postali sveprisutni faktori. Istini za volju, nacionalistički momentum na Balkanu nikad nije ni nestao, niti je bio potisnut. On je uvijek tu, a izuzimajući njegove retrogradne manifestacije kroz rat, danas je postao maligniji nego ikad ranije. Ne birajući sredstva, on se ostvaruje u različitim i trivijalnim formama, od čokoladica, preko vozova, pa sve do naoružanja.
Pišući o razlici između desnice i ljevice u postjugoslovenskim društvima, profesorica na Univerzitetu St. Ćiril i Metodije u Skopju, Lidija Petrovska- Hristova, smatra kako postoje samo dva krucijalna elementa koja ovdje razlikuju desnicu od ljevice, a to su podrška tržišnim reformama, te odnos prema nacionalizmu. U odnosu spram Dana Republike Srpske, ni bosanskohercegovačke političke stranke koje sebe identificiraju s lijevim političkim spektrom, nisu uspjele ponuditi nikakvu alternativnu političku paradigmu, već su se utopile sa vladajućim desničarskim diskursom. Samim tim, one su u svojim reagovanjima samo iznova stavile znak pitanja na postojanje ljevice institucionalizirane kroz političke stranke u Bosni i Hercegovini.
No, šta bi zapravo podrazumjevao alternativni politički diskurs spram onog dominantnog u slučaju Dana Republike Srpske? Prvenstveno, on bi trebao da se kroz mogućnost prihvatanja postojeće realnosti kreće ka njenom kritičkom, simboličkom obespredmetnjivanju. Niko stoga nije bio u stanju primjetiti dva, krajnje subverzivna momenta koji vještački i na silu osmišljenu devetojanuarsku predstavu dovode do njene apsurdnosti.
Prvi takav momenat nije mogao biti prepoznat od silnih rasprava o ulozi Oružanih snaga Bosne i Hercegovine u obilježavanju Dana Republike Srpske. Bez da se ponovno ulazi u tu raspravu, ovdje je samo bitno podcrtati simbolički momenat da se po prvi put od rata, Oružane snage Bosne i Hercegovine, sa simbolima Bosne i Hercegovine nalaze postrojene u središtu Republike Srpske, na Trgu Krajine. Drugi subverzivni momenat apsurdacije ovogodišnjeg 9. januara jeste marširanje uz taktove Marša na Drinu. Pitanje je, s obzirom na kontekst i simboliku nastanka te pjesme, kojim povodom Srbi iz Republike Srpske imaju marširati od Banja Luke na Srbiju, naročito kada im se na gradskom trgu nalaze postrojene Oružane snage Bosne i Hercegovine?
Poraz ZAVNOBiH-a i moguća ukazanja na horizontu
Manifestirajući se u ozbiljnom odsustvu kritičkog i alternativnog, devetojanuarska predstava bez ikakvog zrelog dodira s realnošću, kao predstava političke šizofrenije, svoj vrhunac doživljava upravo se hraneći željenim reakcijama na nju, kroz retoričko zveckanje oružjem i evociranje uspomena na rat. Za potpuno razumjevanje 9. januara, ne samo 1992., već i danas, 25 godina poslije, neminovno je vratiti se u mjesec novembar, tačnije, na dan zasjedanja ZAVNOBiH-a koji se obilježava i kao Dan državnosti Bosne i Hercegovine. Nemoguće je, sebično i suludo govoriti o dekontekstualiziranom 9. januaru i njegovom dehumanizirajućem nasljeđu, a da ga prethodno ne priznamo smrtnim listom antifašističke Bosne i Hercegovine, odnosno, rodnim listom njene današnje, socijaldarvinističke, postdaytonske stvarnosti.
Ovdje se ne gradi paralela između 9. januara kao Dana Republike Srpske i 25. novembra kao Dana državnosti Bosne i Herceovine, niti se Republici Srpskoj hoće priznati bilo kakva državotvornost. Upravo suprotno, ovdje se naglašava simbolički i vrijedonosni poraz 25. novembra kroz aktivno hranjenje mimikrirajućeg i dehumanizirajućeg potencijala 9. januara. Takvo produbljenje politika straha vidljivo je kroz činjenicu kako se 25. novembar danas ne slavi na području cijele Bosne i Hercegovine. Njegovo je obilježavanje, kao i sve ostalo, podijeljeno dominantnim etnopolitičkim diskursima, gdje ga i onaj koji ga obilježava, svojom praksom i ikonografijom sve jasnije, svjesnom političkom namjerom, odvaja od njegove nedvojbene antifašističke zaleđine, kreirajući sliku Bosne i Hercegovine s onu stranu ZAVNOBiH-a.
Ogoljen od svoje antifašističke nutrine, 25. novembar se počinje graditi kao isključivi praznik samo jedne trećine njenih građana, što druge dvije trećine svojom ignorancijom i irelevatnošću spram njega istovremeno i legitimiraju. Tako je krenula zadnja faza rušenja ZAVNOBiH-skog koncepta „ni ni ni – i i i“ koji je predstavljao pobjedu nad doktrinom krvi i tla nudeći joj kao odgovor ideju jedinstvene Bosne i Hercegovine svih njenih naroda. Taj odgovor prestao je važiti upravo 9. januara 1992. godine, onim momentom kada je Deklaracijom o proglašenju Republike Srpskog naroda Bosne i Hercegovine utvara krvi i tla iznova probuđena iz političkog ambisa. Porazivši ZAVNOBiH, ona je svoju konačnu pobjedu ostvarila u Daytonu, koji je njeno dehumanizirajuće nasljeđe odmotavanja spirali mržnji koje su dovele do deportacija, silovanja, ubistava, etničkog čišćenja, pa na kraju i genocida nagradio geometrijom današnje stvarnosti.
Obilježavanje 9. januara u ovakvoj Bosni i Hercegovini stoga je njen gradivni element koji proizilazi iz same njene prirode. Upravo u tom kontekstu treba se pokušati razumjeti i proglašavanje neustavnim Dana republike Srpske, prije svega radi nastojanja desotoniziranja sopstvenog, pervertiranog, genocidnog indetiteta daytonskog političkog poretka. Odluka Ustavnog suda, poput i samog Dana Republike Srpske, dvije su strane iste medalje, glumci u istoj prestavi, jednake maske koje politikama straha omogućavaju dalju produkciju zarad održavanja statusa quo i političke vlasti dominantnih etnoelita, ali i međunarodne zajednice, kao njihovog medijatora.
Jedan od stubova odbrane postojećeg poretka svakako jesu i generacije socijalizirane u vještački podjeljenom društvu, a koje se kao posljedica Daytona nastoje održati, prije svega kroz sve očigledniju kontrolu obrazovnih i visokoobrazovnih institucija, te studentskih udruženja. No, s druge strane, sve je veći broj apstinenata na izborima, ne samo radi nepovjerenja u izborni proces, već i same limitiranosti mogućeg izbora. Relevantni su to pokazatelji plodnog tla za političke alternative trenutnog stanja u kojem, istina u manjini, postoje oni koji ne potpadaju pod kodifikacije triju dominantih političkih paradigmi u Bosni i Hercegovini. Prihvatanjem trenutne stvarnosti, nužno je obesmisliti poredak na način da se ponudi alternativa s onu stranu od postojeće realnosti. Promišljati izvan dozvoljenog, hereza je bez alternative.
[1] S treće strane, poređenja radi, dominantni se hrvatski politički diskurs u Bosni i Hercegovini nalazi između ove dvije krajnosti. On prihvata postojeću stvarnost u smislu etnoteritorijalnih podjela, dok je istovremeno negira zbog činjenice kako Hrvati u okviru ove stvarnosti nisu dobili zasebnu etnoterijtorijalnu jedinicu, čiji se zahtjev za federalizacijom sada, naspram ideja centralizma i separatizma, nameće kao treća (etno)politička vizija Bosne i Hercegovine. Stoga je zarad fantazmi o trećoj teritorijalnoj jedinici, uprkos brojnim problemima malobrojnih i diskriminiranih Hrvata u Republici Srpskoj, dominantni hrvatski politički diskurs mudro prešutio ovogodišnja devetojanuarska paradiranja.