Klasna društva nisu počela sa kapitalizmom: antički i srednjovekovni svet imali su sopstvene sisteme eksploatacije. Marksistički istoričari pokušavaju da objasne kako su ti sistemi funkcionisali – i šta njihova konačna propast može da nam kaže o tome šta bi moglo da se desi u budućnosti.
Kao studenti istorije, Karl Marks, i oni koji su nastavili da primenjuju njegov pristup, prvenstveno su se bavili usponom kapitalizma, njegovim širenjem širom sveta i načinima na koji bi se on mogao okončati. Ali, oni su, takođe, pokušali da objasne razvoj predkapitalističkih društava, u svetlu Marksovog istorijskog materijalizma i njegovih osnovnih koncepata. Radeći to, nadali su se da će identifikovati uslove koji su omogućili nastanak klasnih društava, pre nego što su unutrašnje protivrečnosti ubrzale kolaps tih društava.
Okvir koji su ti naučnici razvili bio je veoma uticajan i podstakao je važna istorijska istraživanja, ali je sadržao neke fundamentalne nedostatke. Poslednjih decenija, istoričari koji rade u okviru marksističke tradicije identifikovali su te mane i predložili alternativne načine razumevanja antičkog i srednjovekovnog sveta.
Njihove kreativne revizije marksističke teorije omogućile su da se ovi fascinantni istorijski periodi sagledaju na sopstveni način, umesto da ih predstave kao puku predistoriju uspona kapitalizma. Rani markistički pristup predstavljao je nastanak kapitalizma samo kao prirodnu faza društvenog razvoja.
U ovom članku ćemo raspravljati o tradicionalnom marksističkom pogledu na predkapitalistički svet i manama koje je taj pristup sadržao. Zatim ćemo dati kratak prikaz alternativnih perspektiva koje su razvili tri najvažnija savremena marksistička istoričara: Kris Vikam, Džon Haldon i Džejrus Banadži.
Marks i srednji vek
Marksovo glavno interesovanje za ranija društva proizilazilo je iz njegove želje da otkrije opšti istorijski mehanizam za sve procese društvene transformacije, koji bi pomogao da se objasni i dolazak kapitalizma i njegov predvidljivi pad u krizu. On je istoriju prikazao kao progresiju faza od antike preko feudalizma do kapitalizma i odatle do socijalizma.
Za Marksa, prelazak iz jedne faze u drugu dolazio je kroz promene u načinu proizvodnje, koje su proizašle iz transformacije tehnologije i drugih faktora, i kroz borbu između društvenih klasa koja je formirala svaki modalitet njihovih odnosa (gospodari i robovi, zemljoposednici i kmetovi, buržoazija i proletarijat).
Ukratko, Marks je okarakterisao određene epohe istorije (primitivni komunizam, antika, feudalizam) ili određene skupove ekonomskih odnosa (koje je povremeno opisao koristeći različite termine, kao što su „germanski“, „slovenski“ ili „azijski“) kao „načine proizvodnje“. Međutim, njegovi spisi o ovim pitanjima su nejasni, a veliki deo naknadne marksističke literature odražava tu njegovu nesigurnost i dvosmislenost.
Marks je istoriju prikazao kao progresiju faza od antike preko feudalizma do kapitalizma i odatle do socijalizma.
Britanski istoričar Peri Anderson objavio je 1974. krucijalno delo Od antike do feudalizma. Bio je to najsistematičniji pokušaj da se ispitaju istorijske faze koje su prethodile kapitalizmu i da se one integrišu u opšti korpus marksističke teorije. Anderson je pomno pratio Marksovo proučavanje istorijskog razvoja u Evropi. Međutim, Anderson tvrdi da je „pravi mehanizam“ koji objašnjava uspon i pad klasične antike nije bila klasna borba sama po sebi, već pre protivrečnost koja se razvija između „sila i odnosa proizvodnje“.
U klasičnoj antici (period koji se proteže od 500. pre nove ere do 500. ne), dva načina proizvodnje koegzistiraju. Anderson je ove forme označio kao robovski način proizvodnje i „rasprostranjen i deformisan primitivan način proizvodnje“. Anderson je ove načine proizvodnje video kao manifestacije dve suprotstavljene političke sile, drevnih imperija (posebno Rimskog carstva od 200. pre nove ere do 200. ne) i društava koja žive na marginama ovih političkih entiteta (nomadskih plemena ili „germanskih“ naroda) :
Katastrofalni sudar ova dva rana načina proizvodnje u periodu njihovog raspada — primitivnog i antičkog — na kraju je proizveo feudalni poredak koji se proširio srednjovekovnom Evropom.
Postojao je jaz između kraja klasične antike i potpunog kmetstva koji je karakterisao feudalni način kasnog srednjeg veka. Anderson je uveo koncept hibridnog oblika organizacije rada, kasnog rimskog kolonata, da bi objasnio otprilike šest vekova između raspada antičkog ropstva i pojave srednjovekovnog kmetstva.
Kada je usmerio pažnju na geografiju nastanka feudalizma i kmetstva, Anderson je napravio razliku između putanja zapadne i istočne Evrope. U zapadnoj polovini kontinenta, do ranog petnaestog veka, došlo je do dubokog procesa socio-ekonomskog raspada i mutacije feudalnih struktura. U istočnoj polovini Evrope, s druge strane, feudalizam je dostigao početnu tačku zapadnoevropskih feudalnih društava, ali se onda u tom trenutku zamrznuo, ne ponavljajući iskustvo njihovog srednjeg ili kasnog razvoja.
Granice tradicionalnog marksizma
Andersonova knjiga predstavlja najhrabriji pokušaj da se stvori veliki narativ marksističke svetske istorije. Ističe se svojom neospornom jasnoćom izražavanja i sveobuhvatnom pokrivenošću. Međutim, Andersonova najveća zasluga leži upravo u tome što je razotkrio granice Marksovog univerzalnog niza istorijskog razvoja. Ova šema je bila pogrešna u dva glavna aspekta.
Prvo, predstavljala je Evropu kao preteču razvojnog puta za čitavu svetsku istoriju. To je značilo pripisivanje univerzalnog „evolucionog“ značaja prelazu od antike ka feudalizmu i odatle ka kapitalizmu. Prema Marksovoj šemi, ako ostatak (ili „Ostatak“) sveta nije proizveo feudalizam, trebalo bi da te slučajeve vidimo samo kao izuzetak od pravila koje je Evropa, navodno, predstavljala.
U stvari, istoričari su od tada ubedljivo pokazali da se feudalizam može naći u dosta širem spektru neevropskih društava, nego što se ranije tvrdilo. Takođe su pokazali da su režimi širom Evroazije, uključujući takozvane azijske despotije Indije, Kine i drugih regiona, imali zajedničke korene u bronzanom dobu i njegovoj urbanoj revoluciji. I na Istoku i na Zapadu, takvi režimi su bili varijante sistema koji bismo mogli nazvati sistemom danka (tributary).
Ako su merkantilno bogatstvo i novčana razmena bili rastvarači zapadnog feudalizma, isto je moralo važiti i za režime u ostatku Evroazije. Trgovačke zajednice su bile kosmopolitske. Na svakom mestu gde su nastojali da ostvare prestiž kao i kulturni uticaj, imali su vrlo slične organizacione forme i suočavali se sa sličnim poteškoćama.
Marksistička šema takođe dovodi u zabludu i na drugi način. Ona opisuje istorijske tranzicije kao da ih karakterišu uzastopni, jasno razgraničeni načini prisvajanja viška (eksploatacije), koji napreduju od ropstva u antičkom svetu do kmetstva u srednjem veku i najamnog rada u kapitalističkim društvima.
U stvarnosti, načini na koje su posedničke klase izvlačile višak od direktnih proizvođača bili su mnogo promenljiviji i više su zavisili od individualnih specifičnih okolnosti nastanak, nego što ovaj model sugeriše. Ne možemo pronaći dokaze koji podržavaju ovu tradicionalnu sliku ako pređemo sa apstraktnih modela na detaljno ispitivanje antičkih i srednjovekovnih izvora na terenu.
Na primer, shvatanje ropstva kao ekonomske osnove drevnih društava je jednostavno pogrešno. Ropski rad, posebno u poljoprivredi, igrao je sekundarnu ulogu u antičkom svetu, izvan ograničenih geografskih područja i kratkih vremenskih perioda (kao što je onaj u kasnoj rimskoj republici i ranom carstvu, 200. pre nove ere do 100. ne).
Možemo pronaći mnoge primere ropstva i plaćenog rada koji su pararelno postojali u kapitalizmu, od predrevolucionarnog Haitija do današnjih monarhija u Persijskom Zalivu.
S druge strane, seosko ropstvo je nastavilo da bude ekonomski fenomen u srednjovekovnoj Evropi i na Bliskom istoku. Njegovi oblici varirali su od sveprisutnog robovlasništva u mediteranskom regionu do retkog, iako ekstremnog, plantažnog ropstva Iraka iz desetog veka ili Irana iz trinaestog veka.
Jednako je pogrešno pretpostaviti da postoji neophodna povezanost između kmetstva i feudalnog sistema. Feudalni sistemi su postojali izvan Zapadne Evrope, kao i unutar nje, a kmetstvo nije bilo odlučujuća društvena struktura u svakom takvom društvu — Indija i Kina su bile značajni izuzeci, na primer.
Konačno, najamni rad nije jedinstven za kapitalistička društva, budući da je bio uobičajen i u antičkom i srednjovekovnom svetu. S druge strane, možemo pronaći mnoge primere ropstva i plaćenog rada koji su raspoređeni u kapitalizmu, od džinovskih plantaža predrevolucionarnog Haitija ili juga Sjedinjenih Država do divlje eksploatacije radnika migranata u današnjim monarhijama Zaliva.
Kris Vikam i druga tranzicija
Prepoznajući granice tradicionalne marksističke šeme, istoričari su krenuli u stvaranje novih interpretativnih okvira koji nam mogu pomoći da razumemo društvene odnose pretkapitalističkih društava. Tri savremena marksistička naučnika dala su posebno važan doprinos našem revidiranom razumevanju svetske istorije, pre pojave kapitalizma.
Prvi autor o kome ćemo govoriti je Kris Vikam, istoričar srednjovekovne Evrope i Mediterana. Vikam je počeo da dovodi u pitanje dogmatski marksistički pristup istoriji u ključnom članku iz 1984. „Druga tranzicija: od antičkog sveta do feudalizma“. Nedavno je napisao jednu od najuticajnijih knjiga o prelasku iz antike u srednji vek, Oblikovanje ranog srednjeg veka: Evropa i Mediteran, 400–800 (2005).
U ovom delu, Vikam odbacuje uprošćenu ideju o dihotomiji između ropstva i kmetstva koja obeležava prelazak od antičkih ka srednjovekovnim svetovima. Umesto toga, on nudi drugačiju polarizaciju između dva načina proizvodnje koja on, respektivno, naziva „antičkim“ ili „sistemom danka“, sa jedne strane, i „feudalnim“, sa druge strane. U prvom sistemu, moć je bila snažno koncentrisana u rukama vladajuće elite koja se nalazila na vrhu sistema moći; u drugom sistemu vlast su uglavnom držali lokalni gospodari, sa nestabilnom vladavinom na vrhu.
Istorijske formacije „drevnog sistema“ ili „sistema danka“ uključuju Rimsko, Vizantijsko, Abasidsko i Karolinško carstvo. Vladajuće elite na vrhuncu ovih sistema bile su jake jer su kontrolisale najmanje dva ključna institucionalna aparata.
Kris Vikam odbacuje pojednostavljenu ideju o dihotomiji između ropstva i kmetstva koja obeležava prelazak iz drevnih u srednjovekovne svetove.
Prvo, te elite nadgledale su strateški element u proizvodnom procesu: prikupljanje i upravljanje standardizovanim informacijama. Ta nadzorna uloga im je omogućila da kreiraju zbirnu statistiku o imovini, prihodima, demografiji i produktivnosti na teritorijama kojima su vladali. Ovi oblici informatičke pismenosti učinili su državnu misiju prikupljanja danka uspešnom.
Drugo, vladajuće elite su kontrolisale strateški element prinude, naime, stalnu vojsku koja je imala superiorne vojne sposobnosti. Zahvaljujući ovom prinudnom autoritetu, vladari su mogli da rasporede svoje sakupljače danka na lokalu, bez potrebe da traže pomoć od onih koji su vršili vlast na lokalnom nivou. Bili su u stanju da umanje moć lokalnih administratora da raspolažu resursima, a time i sposobnost da prisvajaju ekonomski višak koji su stvarali primarni proizvođači, čineći ove lokalne administratore zavisnim od prihoda koje im je kanalisala vladajuća elita.
Ekonomija danka i seljački način proizvodnje
Ove političke strukture su zavisile od njihove sposobnosti da izvuku dovoljno prihoda od poljoprivrednog stanovništva kako bi mogli da finansiraju njihove centralizovane mašinerije moći (sud, birokratiju i plaćenu vojsku). Prikupljanje i raspodela danka imalo je i dva važna kolateralna efekta na privredu.
Pre svega, primoravala je seljake da proizvode veće agrarne viškove (a ponekad i industrijska dobra) kako bi bili u stanju da plate državne namete. Drugo, omogućila je trgovcima da profitiraju na dugačkim trgovačkim putevima koji su uspostavljeni za prenos državnih prihoda. Raspad imperija zasnovanih na ekonomije danka ubrzao je proces raspada ekonomske integracije. Nakon toga, ekonomije su postale lokalizovane, ili u Vikamovom terminologijom, postale su „feudalne“.
Nasuprot tome, ključne karakteristike feudalnih društava bile su primat „politike zemlje“, kao i decentralizacija sredstava prinude, sa centralne vlasti u ruke lokalnih zemljoposedničkih elita. Presudni faktor u vršenju vlasti u takvim političkim formacijama bilo je direktno vlasništvo i kontrola nad zemljom. Kralj ili lokalni feudalac bili su najmoćnije figure na nekoj teritoriji, jer su posedovali najveće zemljoposede i zato što su vršili blisku kontrolu nad ljudima koji tamo žive, a ne zbog svoje formalne državne uloge ili institucionalnih funkcija.
Takva društva su se razvila u Evropi nakon pada Rima, u Aziji nakon raspada država dinastije Abasida i dinastije Tang u Kini, ili u Africi nakon propadanja Aksuma ili carstva Gane. Odsustvo sistematskog oporezivanja sprečavalo je vladare da vrše direktnu kontrolu nad zemljom. Kontrola nad zemljom i rentom je tako postala glavni izvor bogatstva i moći za sve kraljeve, aristokrate i gospodare.
U okviru ovih širokih parametara feudalnog društva, bilo je moguće (ali ne i neizbežno) da se razvije politički i društveni poredak poput onog koji je nametnut u oblastima postkarolinške Evrope, zasnovan na kmetstvu u strogom smislu te reči. Institucija feuda, kao oblika uslovne zemljišne imovine koju je vlastelin dodeljivao svojim vazalima, podrazumevala je jurisdikciju nad zavisnim seljakom.
Između ova dva režima može postojati više posredničkih konfiguracija. Vikam im dodaje treću podrazumevanu opciju, koju naziva „seljačkim načinom proizvodnje“. To se odnosi na različite oblike seljačke privrede koji se mogu naći kada zemljoposednici ili država ne prisvajaju višak na sistematski način. Možemo pronaći mnogo primera takvih zajednica, od italijanskih Apenina iz sedmog veka i srednjovekovnog Islanda do planinske jugoistočne Azije u moderno doba.
Džon Haldon i model danka
Džon Haldon je sofisticirani proučavalac Vizantijskog carstva koji je takođe zainteresovan za uporednu analizu Otomanskog i Mogulskog carstva. Kao i Kris Vikam, Haldon je bio učenik Rodnija Hiltona, jednog od osnivača britanske tradicije marksističke istoriografije koja se razvila od ranih 1950-ih. Dok su se ličnosti kao što su Erik Hobsbaum, Kristofer Hil, Džordž Rude i E. P. Tompson koncentrisale na moderne ili rane moderne periode evropske istorije, Hilton je svoj naučni život proveo istražujući srednjovekovnu Evropu, posebno seljačke pobune koje je istraživao u knjizi Ljudi oslobođeni okova iz 1973.
Haldon nudi nešto drugačiju perspektivu od Vikama o načinima proizvodnje kada govori o tranziciji iz antičkog sveta u srednji vek. On tvrdi da je, umesto klasične slike naglog raspada antičkog sistema, u stvari, postojao suštinski kontinuitet između ova dva istorijska perioda. Za Haldona, oba su definisana jednim, dominantnim modelom: modelom danka.
Seljaci su bili ekonomska osnova sistema davanja danka, bez obzira da li je politička moći bila koncentrisana u rukama dominantne nomadske elite, grupe feudalace ili države.
U svom teorijskom remek-delu, Država i proizvodnja u modelu danka (1993), Haldon koristi koncept „model plaćanja danka“. Egipatski marksistički naučnik Samir Amin prvobitno je zamislio ovaj koncept da zameni zbunjujući, nepopularan i u velikoj meri napušten koncept „azijskog“ tipa načina proizvodnje, o kome je Marks raspravljao u svojim delima. Međutim, Haldonova upotreba modela plaćanja danka više duguje sveobuhvatnoj formulaciji Erika Volfa u njegovom delu Evropa i ljudi bez istorije iz 1982.
Haldon tvrdi da je u oba modela, modelu plaćanja danka i u feudalnom modelu, suštinski proces prisvajanja viška isti. Takav je i ekonomski odnos između proizvođača i sredstava za proizvodnju, međutim, razlika je u tome što se taj odnos može definisati u pravnom smislu. Seljaci su bili ekonomska osnova modela plaćanja danka, bilo da je srž političke moći držala dominantna nomadska elita, grupa feudalaca ili država.
Ono što suštinki varira između modela plaćanja danka i feudalnog modela je stepen kontrole koju vladajuća klasa vrši nad zajednicom. Ovo utiče na stopu eksploatacije, ali ne utiče na suštinsku prirodu načina na koji se višak prisvaja.
Vrste danka
Međutim, bilo bi pogrešno da Haldonov model danka posmatramo kao jedan istorijski period ili eru koja se proteže preko jednog milenijuma. Takvo razumevanje njegove koncepcije nam ne bi baš pomoglo u razmišljanju o formiranju države ili političkoj moći kako je ona bila konkretno izražena kroz fiskalne strukture i sukobe među elitama, ili između elita i centralnih vlasti, na primer. To je preširok okvir za praćenje postepenih pomeranja i transformacija u podstrukturama države i društva. Niti bi to bilo od velike pomoći u razmišljanju o ekonomskim odnosima.
To nije ono za šta je Haldon nameravao da se koristi ovaj interpretativni okvir. On je upotrebio izraze „rad u modelu danka“ ili „proizvodni odnosi u modelu danka“ kako bi zamenio terminologiju feudalnog, nomadskog ili seljačkog načina proizvodnje. Ovo bi nam omogućilo da ograničimo upotrebu termina kao što su „feudalni“, „nomadski“ ili „seljački“ način proizvodnje na određene društvene formacije.
Dok su sve te formacije zasnovane na proizvodnim odnosima u modelu danka, posebne istorijske okolnosti i pravni odnosi ih razlikuju jedne od drugih. To ne znači da je svaka istorijska konfiguracija način proizvodnje za sebe.
Istorijska društva zasnovana na modelu danka mogu težiti centralizaciji ili fragmentaciji. Oni takođe mogu oscilirati između ova dva pola, ili varirati u načinu na koji se danak prikuplja, kruži i distribuira.
Jairus Banaji i komercijalni kapitalizam
Iako se Kris Vikam i Džon Haldon ne slažu oko toga šta možemo da definišemo kao način proizvodnje, obojica dele glavni cilj: da razumeju kako su različite vrste vladajuće elite pokorile seljake nad kojima su vladale i kako su, i na šta trošili višak koji su uspeli da izvuku iz proizvodnog stanovništva.
Kao koncepti, model danka i feudalni model upućuju na ključne društvene odnose preko kojih je politička vlast na datoj teritoriji izvlačila i distribuirala viškove. Međutim, takođe, moramo priznati da deo ovih viškova proizvođači nisu direktno konzumirali niti distribuirali nakon što su izvučeni putem danka. U gotovo svakom slučaju, deo viškova je kanalisan u promet i razmenu.
Polje cirkulacije je fokus Jairusa Banajija. Rođen u Indiji, Banaji je istoričar srednjovekovnog Mediterana i Bliskog istoka koji se takođe bavi dugom istorijom kapitalizma. Njegove ključne referentne tačke u marksističkoj galaksiji razlikuju se od Vikama i Haldona: Banaji se oslanja na radove dvojice ruskih naučnika s početka dvadesetog veka, istoričara Mihaila Pokrovskog i ekonomiste Jevgenija Preobraženskog.
Jairus Banaji pravi teorijsku razliku između onoga što je Marks nazvao „kapitalističkim načinom proizvodnje“ i „kapitalizma“ u širem smislu.
U svom delu Kratka istorija komercijalnog kapitalizma iz 2020. godine, Banaji pravi teorijsku razliku između onoga što je Marks nazvao „kapitalističkim načinom proizvodnje“, revolucionarnog novog društvenog poretka koji je postojao tek u poslednja dva veka, i „kapitalizma“ u opštijem smislu. Poslednji termin takođe može da opiše komercijalni kapitalizam koji je postojao u određenim regionima od dvanaestog do osamnaestog veka.
Na osnovu ove razlike, Banaji se protivi ortodoksnom marksističkom gledištu. Prema tom gledištu, trgovačko bogatstvo ne predstavlja „kapital“ na način na koji je Marks razumeo taj termin, sve dok to bogatstvo ostaje izvan procesa proizvodnje. To bogatstvo je odvojeno od onoga što je Marks nazvao stvarnim podčinjavanjem rada kapitalu, dakle, uzimanje viška proizvoda primarnih proizvođača i ostvarivanje profita njihovom prodajom.
Trgovci i proizvodnja
Banaji pronalazi drugačiju perspektivu u radu samog Marksa, koji je u trećem tomu Kapitala napisao da proizvođač može postati trgovac i kapitalista, ili „alternativno . . . trgovac može sam preuzeti kontrolu nad proizvodnjom“. Marks je drugu od ove dve moguće putanje video kao manje progresivan oblik tranzicije ka kapitalizmu, jer bi „način proizvodnje“ – to jest, radni proces – ostao nepromenjen.
Komercijalni kapital je na različite načine i u različitim vremenima povezivao svet proizvodnje i sferu prometa. Njegova duga istorija obuhvata međunarodna tržišta novca, mreže pod-proizvođača, vertikalnu integraciju poljoprivredne proizvodnje i plantažnu poljoprivredu. Banaji identifikuje seme komercijalnog kapitalizma još u kasnoj antici i periodu ranog islama, iako napominje da je nemoguće precizno pratiti njegovo poreklo, kao što je i slučaj sa bilo kojom epohalnom promenom.
Trgovci islamskog sveta iz desetog veka organizovali su se u komercijalna partnerstva, finansirali putovanja, prevozili robu i posedovali ili kontrolisali pomorstvo širom Mediterana, Bliskog istoka i Indijskog okeana. U Kini Song dinastije iz jedanaestog veka, postojao je stabilan rast kapitalističkih aktivnosti u rudarstvu i proizvodnji gvožđa, kao i veliki porast spoljne trgovine i rast tržišta novca.
Kapitalističke grupe koje su dominirale ekonomijom italijanskih trgovačkih gradova imale su različite uloge. U Firenci su organizovali kućne proizvođače u mreže za proizvodnju; u Bolonji su investirali u proizvodnju novih proizvodnih dizajna; dok su u Đenovi ili Veneciji finansirali i vodili trgovinu preko menica i trgovačkih banaka.
Proizvodna osnova za većinu zanata bio je porodični rad seljaka. Njegovo formalno uključenje u komercijalni kapital kroz kanale cirkulacije opisane gore je uključivala prisvajanje ogromnih količina neplaćenog porodičnog rada u korist trgovačkih kapitalista. Banajijev model komercijalnog kapitalizma je model kombinovanog razvoja, a ne linearne sukcesije između različitih načina proizvodnje.
Denaturalizirajući kapitalizam
Modeli koje su razvili Vikam i Haldon pokazuju da presudan faktor nije da li identifikujemo jedan, dva ili tri modela načina proizvodnje, ili određeni model nazivamo modelom danka ili feudalnim modelom. Trebalo bi da merimo korisnost koncepta njegovom sposobnošću da osvetli istorijske konfiguracije društvenih promena.
Društva se razvijaju kroz interakcije između ljudi, bilo stvarnih ili imputiranih. Koncept „načina proizvodnje“ ima za cilj da otkrije političke i ekonomske odnose koji uslovljavaju i ograničavaju takve interakcije.
U zavisnosti od vremena i okolnosti, kako je Marks napisao, proizvođač može postati trgovac, a trgovac proizvođač.
U društvima zasnovanim na danku/feudalnom modelu, viškove prikupljaju elite, ali se, takođe, ti viškovi prenose i razmenjuju putem transakcija komercijalnih posrednika. Banajijev rad ima za cilj da ispita okolnosti u kojima su trgovci dali podsticaj komercijalnoj ekspanziji, kao i da prouči periode kada je moć drugih društvenih grupa uticala na smanjenje ili ojačanje te ekspanzije.
Razlike između ovih škola mišljenja su značajne, jer odražavaju različitost u ljudskoj istoriji. U zavisnosti od vremena i okolnosti, kako je Marks napisao, proizvođač može postati trgovac, a trgovac proizvođač. Kada se jedna od ovih alternativa materijalizovala, ekspanzija kapitala je počela da se oblikuje.
Međutim, takva ekspanzija se odvijala različitim putevima, od transformacija u agrarnim odnosima do promena u merkantilnom domenu. Uloga države ponekad je bila odlučujuća u ovom procesu. Država je mogla da funkcioniše kao pokretač ekonomije tako što bi iskoristila ekspanziju kapitala, kao u slučaju sveobuhvatne uloge poreskog sistema u kasnom Rimskom carstvu. Država je, takođe, mogla biti katalizator za transformaciju komercijalnog kapitalizma u kapitalistički način proizvodnje: pred kraj devetnaestog veka došlo je do brzog nastanka nacionalnih ekonomija vođenih, uglavnom, velikom industrijom i „velikim biznisom“, pre nego trgovinom kao takvom.
U dugom istorijskom vremenskom rasponu između ova dva primera, bilo je mnogo različitih putanja ekspanzije kapitala. Vrste komercijalno organizovanog kapitalizma koje su postojale pre devetnaestog veka bile su različite u svojim oblicima proizvodnje i izuzetno raznovrsne u načinima na koje su povezivale kapital sa političkim autoritetom, od muslimanskih država i kineskih kraljevstava do transatlantskih iberijskih imperija.
Snaga marksističkih struja koje sam opisao leži upravo u njihovom priznavanju ove raznolikosti i u njihovoj sposobnosti da misle o istorijskim tranzicijama kao o mnogo bogatijem i složenijem skupu putanja nego što je to sugerisala konvencionalna ideja o prelasku sa jednog načina proizvodnje na drugi.
Razvijajući društvenu analizu materijalnih struktura i istorijskih procesa, oni su iskovali skup osnovnih koncepata koji odbacuju unilinearni pogled na istoriju kao progresivno odvijanje faza i sveprisutni evrocentrizam povezan sa tim stavom. Iznad svega, oni pobijaju ideju da kapitalizam predstavlja neizbežno ispunjenje predodređenog kursa istorije.
Izvor: JACOBIN MAGAZIN; Foto: Paul Xhrouet