Može se reći da sam istoriju počela da studiram kada je rat na prostoru bivše Jugoslavije već bio gotov i kada su političke elite koje su isti predvodile, do neslućenih granica se bogateći, (sve iznikle iz Saveza komunista Jugoslavije) već uveliko postajale „faktor mira i stabilnosti na Balkanu“. Iako je kraj rata na prostoru bivše Jugoslavije doneo mir, činilo se i značajne promene na političkoj sceni koje su se manifestovale kroz marginalizaciju onih političkih stranaka čiji su lideri rat vodili, stupanje na scenu nove generacije političara i političarki od kojih su mnogi nastupali ispred stranaka koje su bar deklarativno bile ne samo demokratske već i socijaldemokratske, trideset godina nakon raspada Jugoslavije i dvadeset pet godina od potpisivanja Dejtonskog sporazuma jedino što mogu da zaključim je da rata na ovim prostorima nema a skoro da sam potpuno sigurna da ga više neće ni biti. To nije samo zbog toga „što nema više bele tehnike da se krade“ već i zbog toga što su posledice krize koja je nastala, između ostalog i padom Berlinskog zida, do te mere globalne da se ne mogu ni zamisliti bez većih lomova i sukoba.
U uslovima „novog rata“ na prostor bivše Jugoslavije gledaće se kao na potpuno pacifikovan prostor. Upravo zbog toga ne treba da nas čudi zašto su danas u nekim od bivših jugoslovenskih republika – kao npr. u Srbiji i u Hrvatskoj – na vlasti one političke garniture koje se, sa jedne strane oslanjaju na nasleđe devedesetih, dok se sa druge i sa stanovišta „evropskih integracija“ vrlo dobro snalaze. Reklo bi se, bolje od svojih prethodnika. Ako govorimo o Srbiji, rekla bih da sve ovo važi duplo. Pre svega, sve poluge vlasti i moći nalaze se u rukama Srpske napredne stranke čiju apsolutnu personifikaciju predstavlja predsednik Republike Srbije, Aleksandar Vučić. Stranka Aleksandra Vučića nastala je iz Srpske radikalne stranke, slobodno možemo reći jedne od najekstremnijih desno orijentisanih političkih stranaka u Srbiji čiji je lider ne samo haški osuđenik već i „politički otac“ Aleksandra Vučića, Vojislav Šešelj. Transformacija najvećeg dela Srpske radikalne stranke u Srpsku naprednu stranku desila se pre svega zahvaljujući „nesmotrenosti“ vlade Demokratske stranke na čijem čelu se u to vreme nalazio, danas socijaldemokrata Boris Tadić.
Njega je u to vreme, očigledno dosta naivno (ili ne), neko savetovao da će i Šešeljeve radikale (koji na višestranačkim izborima u Srbiji nikada nisu osvajali dovoljan procenat glasova za osvajanje vlasti) ali i redizajnirane socijaliste Slobodana Miloševića na čelu sa današnjim ministrom inostranih poslova Ivicom Dačićem, obezglaviti tako što će prvima „rasturiti“ stranku a drugima „pružiti“ ruku. Ne bih znala da odgovorim na pitanje – da li Demokratska stranka danas postoji? Sve ostalo je istorija. Aleksandar Vučić i njegovi saradnici su danas baš onakvi kako su i „projektovani“ – reklo bi se dečaci Pavlove ulice za koje samo što se ne otimaju brendovi poput Milforda ili Teekanne-a. Misliti da će u uslovima „svi nas tapšu po ramenu“ politički establišment u Srbiji odbaciti svoje „carevo novo odelo“ da bi se ponovo, bar preko dana, „mešao“ sa likovim kakve možeš da sretneš samo u jednoj kafani koja postoji na putu Šabac – Loznica (čije će ime ostati poznato Redakciji) a nakon najskupljeg transfera u političkoj istoriji Srbije posle koga se, ja mislim, i sam Vučić bar tri dana samokažnjavao zbog toga što i sam nije glasao za Demokratsku stranku, bilo bi u najmanju ruku naivno.
Upravo zbog toga su me veoma iznenadile reakcije mnogih mojih kolega, rekla bih, vrlo dobrih poznavaoca jugoslovenskog prostora, koji su izlazak građana na ulice skoro svih gradova u Crnoj Gori kao i proteste sveštenstva Srpske pravoslavne crkve predvođene Amfilohijem Radovićem, mitropolitom crnogorsko-primorskim, zbog donošenja Zakona o slobodi vjeroispovesti u Narodnoj skupštini Republike Crne Gore razumeli kao dokaz najgrubljeg mešanja Republike Srbije u unutrašnje stvari druge države. Po njihovom mišljenju, u isto vreme se radilo o jasnoj manifestaciji velikosrpske politike. Ovaj tekst verovatno nikada ne bi bio napisan da se u javnosti 31. decembra 2019. godine nije pojavio Apel za osudu ugrožavanja mira u Crnoj Gori od strane Beograda koji je u trenutku pisanja teksta – a nekoliko dana nakon objavljivanja Apela – u vidu peticije potpisalo 582 građana i građanki (mahom iz država nastalih na prostoru bivše Jugoslavije).
Na samom početku, apel je potpisalo 88 političara i političarki (uglavnom iz vremena socijalističke Jugoslavije od kojih su mnogi bili na najvišim državnim i partijskim funkcijama u vreme raspada Jugoslavije), aktuelnih političara i političarki zagovornika ideja koje pripadaju liberalnom političkom spektru, mnogi naučnici i naučnice, književnici i književnice, javni radnici i radnice, aktivisti i aktivistkinje itd. Vrlo brzo pojavila su se još dva apela/peticije i to: Apel za odbranu Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori i Apel akademske zajednice u vezi sa krizom u Crnoj Gori. Poslednja dva okupila su uglavnom predstavnike akademske zajednice pretežno iz Republike Srbije koji su izrazili svoje nezadovoljstvo u vezi sa aktuelnom politikom crnogorske vlasti prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Crnoj Gori. Polazeći od utiska da veći efekat ima ono što je napisano od onoga što je potpisano, od saznanja da se u raspravu o aktuelnoj situaciji u Crnoj Gori uključio veliki broj predstavnika akademske zajednice kao i od saznanja da su i društvo i naučna zajednica u prošlosti izvlačili najveću moguću korist samo iz onih sporova koji su vođeni kroz polemiku, odlučila sam da napišem tekst kojim ću pre svega ukazati na, po mom mišljenju, ozbiljne propuste u interpretaciji istorijskih događaja i činjenica koje se navode u Apelu za osudu ugrožavanja mira u Crnoj Gori od strane Beograda a u kome se iznose ozbiljne optužbe na račun „zvaničnog Beograda“ koji se kada je Crna Gora u pitanju optužuje za: „pokušaj nasilne destabilizacije“ zbog čega su Crnoj Gori „ugroženi mir, teritorijalni integritet, ustavni poredak, vladavina zakona, jednakost građana i ravnopravnost crkava i verskih zajednica“.
U rečenom apelu, politika koju sprovodi „zvanični Beograd“ razume se kao „još jedan u nizu pokušaja da se Crna Gora vrati u državni okvir sa Srbijom i da se na taj način spreči njena konsolidacija kao samostalne i suverene države“. „Strategom, pokroviteljem, logističarem i naredbodavcem poslednjeg pokušaja destabilizacije Crne Gore“ potpisnici Apela smatraju „vlast u Srbiji, Srpsku pravoslavnu crkvu i najveće opozicione stranke“, drugim rečima, „srpsku elitu“. Mehanizmi „destabilizacije Crne Gore“ u Apelu se izjednačavaju sa politikom devededesetih čiji je glavni cilj bilo stvaranje Velike Srbije a čiji su „spomenici“ „genocid, etničko čišćenje i masovni ratni i zločini protiv humanosti počinjeni u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu“. U samom Apelu Crna Gora se prepozanje kao država „beskompromisno opredeljena za evro-atlanske integracije, zaštitu manjina i najbolje odnose sa susedima“. Na samom kraju potpisnici Apela prepoznaju u politici koja se, pre svega kreira u Beogradu, politiku koja ugrožava ne samo mir u Crnoj Gori već i u celom regionu.
Prvi susret sa sadržajem Apela koji će biti analiziran u ovom tekstu bio ja zapravo susret sa naslovom samog Apela koji me je, iako se radi o relativno kratkoj rečenici dva puta zamislio: prvi put kada sam pročitala da je u Crnoj Gori ugrožen mir, što mi se ne čini ni nekoliko dana kasnije, a drugi put kada sam se suočila sa saznanjem iznetim u naslovu da opasnost preti iz Beograda (iz teksta ću kasnije saznati da su „zvanični Beograd“ zapravo „vlast u Srbiji, Srpska pravoslavna crkva i najveće opozicione stranke, pri čemu bi ovo poslednje zahtevalo dopunu Apela jer mi se čini da u Republici Srbiji živi relativno mali broj građana i građanki koji bi znali da kažu o kojim se strankama tačno radi. Bojim se da ni opozicione stranke oko toga ne bi mogle da se slože. O istom bi trebalo pitati i predsednika opozicione Liberalno demokratske partije Čedomira Jovanovića koji je i jedan od potpisnika ovog Apela (između ostalog i zbog toga što za njega „zvanični Beograd“ nije isto što i za, pretpostavljam, većinu potpisnika). Čedomir Jovanović, predsednik opozicione Liberalno demokratske partije i potpisnik ovog Apela više puta je u medijima (uglavnom režimskim) pravio jasnu razliku između, kako kaže Apel, „vlasti u Srbiji“ i „najvećih opozicionih stranaka“ jer se prva po njegovom mišljenju menja na bolje dok drugoj (opoziciji) to nije pošlo za rukom. Ja bih lično jedino mogla da se složim sa ovim drugim. Osećaj koji me je obuzeo već prilikom čitanja naslova Apela podsetio me je na jednu skoro zaboravljenu epizodu iz detinjstva.
Pesmu Ko to kaže, ko to laže (Srbija je mala) sam prvi put čula u drugoj polovini osamdesetih godina prošlog veka kada sam se kao devojčica, ne starija od osam-devet godina šetala sa ocem po perifernim ulicama mog rodnog grada. Zvuci, za mene tada nepoznate pesme, dopirali su iz obližnjeg dvorišta čiju je kapiju krasio venac od cveća. Koncentracija svečano odevenih ljudi u relativno malom dvorištu prekrivenom šatorskim krilima bila je velika iz prostog razloga što se u kući pored koje smo prolazili proslavljalo nečije venčanje. Kao dete i sama sam često prisustvovala takvim proslavama i već mi je i tada bilo jasno da mnoga naša „porodična“ okupljanja na neki način potvrđuju „ono“ oko čega se „svi“ slažemo. U tom smislu, nikada me nije zbunjivalo što iznad mlade i mladoženje, Doboš torte na tri sprata, pihtija, odnosno prasećeg i jagnjećeg pečenja visi Titova slika „zaodenuta“ sa obe strane jugoslovenskom i srpskom trobojkom kojima jasno dominira zvezda petokraka. Drugim rečima, bila sam veoma srećna i zadovoljna što sva moja meni poznata rodbina, sve moje nikada viđene babe, tetke i strine u glas pevaju „uvek si mi draga bila Domovino moja mila, Jugoslavijo, Jugosavijo“.
Tekst pesme koji sam čula „pokolebao“ je moja ubeđenja i uznemirio me jer sam tada prvi put čula da se u nekoj, uslovno govoreći, patriotskoj pesmi, a ja sam ih baš dosta znala i rado pevala, Srbija i Srbi pominju ako ne u svakom onda u svakom drugom stihu. Izostanak Jugoslavije i Jugoslovena iz događaja na koje aludira pesma kao onaj kad je „četres prve, četres prve Švaba udario“ ili onaj kad je „četres pete, četres pete Srbin pobedio“ dostao me je zbunio pa sam se brže bolje obratila za pomoć tati koji je – danas sam sasvim sigurna – u nemogućnosti da mi objasni šta se dešava, po malo trapavo rekao da je pesma koju upravo slušamo zabranjena i da se „zbog nje“ ide u zatvor, nakon čega je prešao na drugu temu. To me je suočilo sa još dva saznanja – prvo da je u „našoj zemlji“ nešto zabranjeno, a drugo da se kad izađeš na ulicu, tako ne čini. Vrlo brzo usledio je raspad Jugoslavije. Da ste isti pre/proživljavali na nekoj svadbi u Srbiji bilo bi Vam savršeno jasno i šta se dešava „na terenu“. Promene se nisu ogledale samo u onome što nam je svima na prvi pogled bilo očigledno, a o čemu su antropolozi, socioozi, istoričari u poslednjih trideset godina često i veoma uspešno pisali. To što je Miloševićeva – u „boljim“ kućama i Draškovićeva – slika relativno brzo zamenila Titovu, to što je jedna zastava (s)pala da bi se druga u više redizajniranih izdanja digla trebalo je zapravo da skrene pažnju sa onoga što nam je bilo pred nosom da ne kažem u tanjiru a što su mnogi od nas pripisivali demokratizaciji i modernizacijskim procesima koji su zahvatili naše društvo (doduše, u uslovima potpunog razaranja državne imovine i društvenog kapitala, rata koji je zahvatio veliki deo bivše Jugoslavije i bujanja veoma živahnog nacionalizma koji je neke od svojih najgorih manifestacija imao u Bosni i Hrvatskoj).
Žene i muškarci koji su ostali bez posla u velikim državnim firmama ili su na posao išli živeći na ivici egzistencije, počeli su da se „snalaze“ započinjući u svojim kućama i stanovima razne privatne „biznise“ koji su trebali da im „produže“ život. Tako sam godinama po raznim proslavama jela kolače i torte koje je napravila „ona žena što je radila sa tatom u Zaštiti bilja“. Predivne bravure koje su se odjednom pojavile na kolačima i tortama a koje su u uslovima sveopšte propasti počeli da prave: akademski slikari, keramičari i nezaposlene glumice, postale su deo onog istog ambijenta u kome su diplomirani ekonomisti i inženjeri, profesori matematike i fizike, potražili svoje po podrumima zatrpane gitare kojima su, u ne tako davnoj prošlosti, muzicirali pred Titom, za Tita i ispod Titove slike, da bi zabavljali goste na privatnim proslavama gde se neretko tražila i pesma o kojoj je već bilo reči a koja je u uslovima „nove stvarnosti“ mogla konačno da poentira tako što će se „spustiti na Zemlju“ među još uvek žive Srbe i Srpkinje ali i ostale građane i građanke od kojih su mnogi u kratkim prekidima između punjenih jaja i torte sa rozen koricama prisustvovali svom najvažnijem času istorije: „Nije Đorđe, nije Đorđe mogao da dođe, on je Slobu, on je Slobu poslao narodu“.
Tako se revizija istorije u ovom slučaju manifestovala kroz zloupotrebu prošlosti metodom koja podseća na dečiju igru kućom za lutke. Ova vrsta „zabave“ omogućava deci da budu maštovita i kreativna. Postavljanjem različitih predmeta u različite položaje deca aludiraju na određene situacije razrešavajući tako u igri, sama ili sa drugom decom, sopstvene probleme. Mogućnost da različite situacije ponoviš nekoliko puta, da istim akterima dodeljuješ različite uloge ali pre svega mogućnost da vreme ubrzavaš do besvesti tako da trajanje zapravo postaje potpuno beznačajna komponenta, ispunjava dečake i devojčice još jednom veoma značajnom spoznajom. Radi se o saznanju da si upravo „ti“ ključ svake igre, pa i problema. Sa druge strane, ova vrsta upotrebe „figurica“ odnosno epizoda iz prošlosti u cilju legitimisanja savremenih politika dezavuiše javnost i mobiliše je do granica za koje često ista misli da ne postoje. Dakle, interes društva i javnosti je jedan od ključnih razloga zašto epizode iz prošlosti ne treba interpretirati na skučenom prostoru kojim se šire pomešani mirisi tek skuvanih sarmi, laka za kosu i jeftinih parfema kao ni na skučenom prostoru apela jer istorijske činjenice traže kontekst, a ne dnevnu politiku.
Ne znam ko je pisao Apel za osudu ugrožavanja mira u Crnoj Gori od strane Beograda i na koji način je on nastajao ali sam savim sigurna da ga nije pisao neko ko se bavi istorijom 20. veka (o čijoj interpretaciji uopšte ne moramo da se složimo). Pozivanje na određeno razumevanje različitih događaja iz prošlosti je u samom Apelu izuzetno bitno jer se, ako sam dobro razumela, agresivna politika „zvaničnog Beograda“ koji se ovde ne razume samo kao vlast (čitaj Vučić) već i kao Srpka pravoslavna crkva i opozicija, „koja destabilizuje ne samo Crnu Goru već i ceo region zbog čega može doći do oružanih sukoba, gubitaka ljudskih života i materijalnog razaranja” razume kao neprekidna konstanta kroz čitav 20. vek. Ona počinje – kako se ovde jasno kaže – ukidanjem crnogorske nezavisnosti koju je 1918. godine okupirala Srbija, a završava se, bar kad je 20. vek u pitanju, “genocidom, etničkim čišćenjem, masovnim ratnim i zločinima protiv humanosti počinjenim u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu”.
Da je politika vladajućih struktura u Beogradu čiji su eksponenti bili i visoki crkveni dužnosnici Srpske pravoslavne crkve od kojih je jedan bio i već pomenuti Amfilofije Radović, vladika crnogorsko-primorski pa i brojni predstavnici srpske opozicije imala jednu od ključnih uloga u sprovođenju genocida, etničkih čišćenja, masovnih ratnih i zločina protiv humanosti u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu, mogu samo da se složim. Iako se u ovom tekstu neću baviti osporavanjem kontinuiteta na kome se insistira, smatram da je veoma bitno da naglasim da je kada se u javnom prostoru pojave tekstovi iza kojih stoji značajan broj stručnih i kredibilnih pojedinaca izuzetno bitno da zaključci na kojima se insistira, a ovde se jasno predočava mogućnost sukoba i neke vrste agresije jedne države od strane druge (“I njihov cilj je isti: zadržavanje Crne Gore pod beogradskim velikodržavnim patronatom najsigurniji je način očuvanja ideje velike Srbije”), počivaju na saznanjima koja imaju određenu težinu. U suprotnom oni postaju podjednako opasni i zapaljivi i to ništa manje od, u najmanju ruku sramnog, spaljivanja crnogorske zastave u centru Beograda, nasilnih protesta pred zgradom Ambasade Crne Gore, izjava političara poput izjave predsednika Srbije Aleksandra Vučića da će u sred krize koja sasvim sigurno postoji u Crnoj Gori prisustvovati proslavi Badnje večeri u Crnoj Gori, izjave ministra spoljnih poslova Srbije, Ivice Dačića o eventualnom oduzimanju državljanstva građanima i građankama Srbije crnogorskog porekla koji ne podržavaju zvaničan stav Vlade po pitanju situacije u Crnoj Gori i sl.
Jedna od prvih tvrdnji sa konotacijom istorijskog događaja koja se pominje u ovom radu je okupacija Crne Gore od strane Srbije do koje je došlo 1918. godine, iz čega proizilazi, bar ja tako zaključujem, da je Crna Gora ne samo nasilno uvedena u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca koja je proglašena 1. decembra 1918. godine već i da je ta ista država predstavljala izraz velikosrpske poltike. Jugoslovenska država je kao što znamo nastala ujedinjenjem teritorija koje su ulazile u sastav, u tom trenutku, dve jedine nezavisne južnoslovenske države koje su se zvale Kraljevina Srbija i Kraljevina Crna Gora, a koje su svoju nezavisnost stekle na Berlinskom kongresu 1878. kao i teritorija koje su ulazile u sastav dva propala carstva Austrougarskog i Otomanskog na kojima su živeli i drugi južnoslovenski narodi. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca predstavljala je samo jednu u nizu država koje su nastale na „ruševinama devetnaestovekovne civilizacije” (one iste za koju se ni Srbi ni Srbija nisu mnogo pitali). Kao takva, bez obzira na sve društvene i političke krize od kojih su mnoge bile izazvane agresivnom politikom Nikole Pašića i političke garniture oko njega, ona je predstavljala – po mom najdubljem ubeđenju, a i saznanjima – državu koja je predstavljala važan emancipatorski okvir za sve narode koji su u njoj živeli, a koji kao ni srpski narod nisu bili prepoznati samo kroz jednu stranku i jedno političko ubeđenje.
To da je Nikoli Pašiću i njegovom shvatanju razumevanja i države i politike prošao rok trajanja shvatio je ne samo čovek koji je svoju vlast uveo u diktaturu, a zvao se kralj Aleksandar I Karađorđević, već i predstavnici onih politika koje su počele da se grade oko ideja autoritarnog nacionalizma kakav je fašizam i naravno oko komunističkog shvatanja i razumevanja sveta. Neće proći mnogo vremena kada će ovi drugi doći na vlast i tom istom državom vladati do početka devedesetih godina 20. veka. Okupacije je do duše tih godina bilo. Početak Prvog svetskog rata uveo je u rat obe južnoslovenske kraljevine na strani sila Antante ili Savezničke koalicije. Nažalost i Kraljevina Srbija i Kraljevina Crna Gora prošle su kroz više nego teško i tragično iskustvo okupacije tokom Prvog svetskog rata. I ako okupirana (od strane Austrougarske i Bugarske), Kraljevina Srbija nije kapitulirala. Kralj, prestolonaslednik, vlada i svi državni organi zajedno sa vojskom povukli su se ka jugu i Grčkoj gde će doći do otvaranja novog odnosno Solunskog fronta na kome će srpska vojska ratovati zajedno sa pripadnicima vojski drugih sila Antante do kraja Rata.
Vlasti Kraljevine Crne Gore su kapitulirale početkom 1916. godine. Kralj Nikola I Petrović je napustio zemlju. Kapitulaciji Crne Gore prethodila je Mojkovačka bitka u kojoj su srpska i crnogorska vojska potvrdile svoje savezništvo. Sećanje na Mojkovačku bitku (5-18. januara 1916) ostalo je važan konstitutivni elemen potvrđivanja jedinstva i bliskosti srpskog i crnogorskog naroda kako u vreme postojanja Kraljevine tako i u vreme postojanja socijalističke Jugoslavije. Kraj Prvog svetskog rata kao i probijanje Solunskog fronta od strane vojske Kraljevine Srbije a zatim i drugih savezničkih armija koje su ratovale na istom frontu okončao je okupaciju kako Kraljevine Srbije tako i Kraljevine Crne Gore. Ako se ulazak vojske Kraljevine Srbije (koja je kao članica Savezničke koalicije ušla ne samo na teritoriju Kraljevine Crne Gore već i na teritorije poražene Austrougarske monarhije, na kojima su pretežno živeli narodi koji će se kasnije naći u zajedničkoj državi sa građanima i građankama Kraljevine Srbije) smatra okupacijom, onda bi ova teza morala podrobnije da se potkrepi jer je u stručnoj literaturi, pre svega pravne provenijencije, termin „okupacija“ podrobno objašnjen.
Da li je iskustvo stanovništa svih krajeva kroz koje je prolazila srpska vojska u tim danima bilo pozitivno? Naravno da nije. Srpska vojska je bila pobednička vojska. U nejnom nastupu bilo je, sigurna sam, a o tome su nam ostali i mnogi istorijski izvori, između ostalog, arogancije i agresije koja je bila zadojena predstavom zvanične srpske vlasti o tome da Srbija mora biti pijemont budućeg ujedinjena, zbog čega je vlada Nikole Pašića često vodila veoma nekonstruktivnu politiku prema Jugoslovenskom odboru pa i smatrala, što se na kraju i desilo, da Crna Gora pre nego što uđe u zajedničku državu svih južnoslovenskih naroda mora biti ujedinjena sa Srbijom. Rečenicom „Svoju državnu nezavisnost, ukinutu nakon srpske okupacije 1918. godine, Crna Gora je obnovila na referendumu 21. maja 2006” autori Apela ne samo da jasno insistiraju na činjenici da je Kraljevina Srbija 1918. okupirala Kraljevinu Crnu Goru već ostavljaju čitaoce u dubokoj zabuni. Pre svega, ako je Crna Gora obnovila svoju državnost, a nema sumnje da jeste, 2006. godine, pošto je okupirana od strane Srbije 1918 – da li to znači da potpisnici Apela odbacuju mogućnost da je Kraljevina Crna Gora nakon kapitulacije državnog vrha januara 1916. godine bila okupirana od strane Austrougarske monarhije? U nekoj budućoj, recimo dopuni Apela, bilo bi dobro da se odgovori na dva pitanja. Pre svega, ukoliko se okupacija Kraljevine Crne Gore od strane Dvojne monarhije ne prihvata kao mogućnost, u kakvim su odnosima bile Kraljevina Crna Gora i Monarhija u periodu od 1916. do 1918. godine? U koliko se okupacija Crne Gore od strane Austrougarske ipak prihvata kao mogućnost, na koji način je jednu zamenila druga odnosno srpska okupacija?
Autori Apela citiranom rečenicom ne samo da impliciraju da je nešto što se desilo 1918. okončano 2006. godine već prelaze preko celog jednog veka. U analizi određenih fenomena koji se ispoljavaju u 12. ili 13. veku (neka mi ne zamere kolege srednjovekovci) lakopotezno premošćavanje perioda dugog skoro devedeset godina, možda bi se moglo i razumeti. U analizi fenomena koji su se ispoljili u veku u kome je recimo samo u jednom ratu u periodu od šest godina stradalo po različitim procenama između 50 i 70 miliona ljudi upotreba ove metode ne služi svojoj svrsi. Ako i prihvatimo mogućnost da je Kraljevina SHS/Jugoslavija bila tamnica naroda u kojoj je i crnogorski narod bio okupiran od strane Srbije postavlja se pitanje šta se sa Crnom Gorom desilo u periodu kad su „lanci zbačeni” a Crna Gora se našla u sastavu jedne sasvim drugačije Jugoslavije. Ja znam da se danas pogotovo u nacionalističkim krugovima državnost smatra vrhovnim imperativon „sreće svakog naroda”, pa eto i crnogorskog, ali bih volela da znam da li je Crna Gora suverenošću i teritorijalnim integritetom koji joj je bio garantovan verujem dobrim delom postojanja socijalističke Jugoslavije uspela da se oslobodi srpske okupacije?
Pored toga za sve čitaoce ovog Apela bilo bi dobro da znaju na koji način se srpska okupacija Crne Gore manifestovala u danima kada se Jugoslavija raspala a Crna Gora nastavila svoj život u zajednici sa Srbijom . Ovaj period bi bilo posebno značajno analizirati jer je to vreme kada na vlast u Crnoj Gori dolazi politička garnitura unutar koje se posebno istakao i “junak naših dana”, čovek koji po rečima autora Apela personifikuje vlast u “vodećoj državi u evro-atlantskim integracijama u Jugoistočnoj Evropi”. Drugim rečima: Milo Đukanović, aktuelni predsednik Republike Crne Gore. Pošto je baš nekako u to vreme počeo i rat na prostoru bivše Jugoslavije i pošto u analizama početka tog rata nema teksta u kome se ne pominju sva politička rukovodstva bivših jugoslovenskih republika, pa i političko rukovodstvo Srbije koje je imalo jednu od ključnih uloga ne samo u procesu dezintegracije i raspada Jugoslavije već i u samim ratnim dejstvima, bilo bi dobro da se odgovori i na pitanje – da li je crnogorsko rukovodstvo na bilo koji način ugrozilo mir, teritorijalni integritet i ustavni poredak neke druge države?
Izbijanje krize u Crnoj Gori koja se manifestuje kroz proteste građana i sveštenstva Srpske pravoslavne crkve zbog donošenja Zakona o slobodi vjeroisopvesti predstavljalo je ključni razlog zbog koga su se oglasili potpisnici Apela. Srpska pravoslavna crkva se na više mesta apostrofira kao deo “zvaničnog Beograda”, čime se i Srpskoj pravoslavnoj crkvi pripisuje kontinuitet u sprovođenju velikosrpske politike, dok se u potpunosti zanemaruju vrlo različiti društveno-politički konteksti unutar kojih je Crkva delovala u zadnjih osam stotina godina. Čak i da zanemarimo istoriju staru osam stotina godina, da se manemo daleke prošlosti i zadržimo na 19. i 20. veku, odnosno da se fokusiramo na period od 1879. godine kada je obnovljena Srpska pravoslavna crkva postala kanonski samostalna, nezavisna i samoupravna1 do danas, suočićemo se sa vrlo različitim periodima u delovanju iste. Tim pre što njena delatnost nikada nije bila vezana samo za teritoriju srpske države kao ni za prostor gde su Srbi predstavljali većinski narod.
U javnosti se donošenje pomenutog Zakona često tumači kao najbolji dokaz spremnosti crnogorske države da se obračuna sa povlašćenim položajem koji Srpska pravoslavna crkva ima u crnogorskom društvu kako bi se sve verske konfesije stavile u istu ravan i jasno podređen položaj prema državi. Time se posebno podvlači sekulrni karakter crnogorske države. Baš zbog toga zbunjuje rečenica koja je sastavni deo Apela a koja kaže da se donošenjem pomenutog zakona „poništava Dekret regenta Aleksandra Karađorđevića iz 1920. godine, kojim je ukinuta autokefalna Crnogorska pravoslavna crkva, i u potpunosti zaokružuje državno-pravni okvir Crne Gore”. Pre svega nikada nije postojala autokefalna Crnogorska pravoslavna crkva, niti je regent Aleksandar Karađorđević doneo dekret kojim je ukunuta autokefalnost Crnogorske pravoslavne crkve. Sa aspekta Dekreta o kome se ovde govori, u trenutku stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca na teritoriji novonastale Kraljevine su postojale tri samostalne pravoslavne crkvene organizacije: u Srbiji, Crnoj Gori i Karlovačka mitropolija u Austro-Ugarskoj. Pravoslavne crkve u Srbiji i Crnoj Gori po svom ustavno-pravnom položaju su bile državne crkve. Država je svojim zakonima i propisima potvrđivala unutrašnje uređenje crkve i njen položaj. Visoka crkvena hijerarhija, veroučitelji i vojno sveštenstvo, članovi i službenici crkvenih sudova bili su državni službenici i primali su plate od države, dok su se ostali sveštenici izdržavali od crkvenog poreza koji je razrezivala i naplaćivala država od vernika.2
Krajem decembra meseca 1919. godine u Sremskim Karlovcima je održana prva konferencija svih srpskih pravoslavnih episkopa na kojoj je razmatrano pitanje ujedinjenja pravoslavnih crkvenih organizacija u Kraljevini SHS i uspostavljanje Srpske patrijaršije. Druga konferencija pravoslavnih episkopa pod poroviteljstvom Mitrofana Bana, crnogorsko-primorskog mitropolita održana je krajem maja meseca 1919. godine. Tom prilikom izrečeno je „duhovno, moralno i administrativno jedinstvo svih srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti koje će se jedinstveno definisati i urediti svojim putem kada se ceo Arhijerejski Sabor Ujedinjene Srpske Crkve kao jedno nezavisno (autokefalno) telo sastane pod predsedništvom svoga Patrijarha”.3 U tumačenju i savremenoj interpretaciji Dekreta koji se ovde pominje mora se znati i razumeti da pomenuto “jedinstvo svih srpskih pravoslavnih oblasti” nikada ne bi bilo legalno, a uspostavljanje Srpske patrijaršije moguće, da Sveti sinod Vaseljenske patrijaršije 19. marta 1920. a na osnovu sporazuma od 18. marta 1920. nije doneo posebnu odluku kojom je usvojio i odobrio da se sve eparhije koje su se našle u Kraljevini SHS oslobode „dotadašnje njegove vlasti i da se prisajedine autokefalnoj ujedinjenoj pravoslavnoj srpskoj crkvi”.4
Tek nakon toga prestolonaslednik Aleksandar je u ime kralja Petra I Ukazom od 17. 6. 1920. priznao crkveno ujedinjenje.5 Drugim rečima, kada ukidamo odluke koje su donete u politički i pravno potpuno drugačijim sistemima od našeg i na njima definišemo svoje savremeno zakondavstvo, pa još i „zaokružujemo državno pravni okvir”, vrlo je bitno da razumemo prirodu tih sistema kao i mehanizme donošenja određenih odluka. Ukaz (a ne dekret) kralja Aleksandra donet je u državi koja je po svom ustavu (Vidovdanskom) napustila sistem državne crkve ali nije prihvatila princip odvojenosti crkve od države jer je npr. crkva još uvek bila zadužena za vođenje knjiga rođenih, umrlih i venčanih. Upravo zbog toga Kraljevina SHS/Jugoslavija – koja se nije mnogo razlikovala od većine evropskih država u tom pogledu – nije bila sekularna u današnjem smislu te reči. Ukazu kralja Aleksandra prethodila je odluka Svetog Sinoda Vaseljenske patrijaršije. Kada jedna država koja sebe smatra sekularnom ukida ukaze vladara koji su se nalazili na čelu država koje nisu prihvatale odvojenost crkve od države da bi zaokružila svoj sekularni državno pravni okvir onda tu nešto nije u redu.
Sa stanovišta Srpske pravoslavne crkve koja je po crnogorskom ustavu potpuno odvojena od crnogorske države odluka Svetog Sinoda Vaseljenske patrijaršije iz marta 1920. je više nego validna – kako tada, tako i danas, i za sto godina. Ta ista odluka validna je za sve priznate pravoslavne crkve. U tom smislu kriza koja potresa crnogorsko društvo nije samo problem Srpske pravoslavne crkve. Baš zato što je najviši organ zakonodavne vlasti jedne sekularne države kakva je Narodna skupština Republike Crne Gore doneo Zakon o slobodi vjeroispovesti polazeći od Ukaza iz 1920. on je prekršio ustav Crne Gore jer je zanemario princip odvojenosti crkve od države. Drugim rečima, Narodna skupština Crne Gore može doneti jedan ovakav zakon. Predsednik Crne Gore ga može potpisati, ali samo pod uslovom da se prethodno promeni ustav kojim bi sloboda veroispovesti bila definisana na jedan potpuno drugačiji način. U tom slučaju predsednik Milo Đukanović ne bi imao problema samo sa Beogradom ili Svetim Sinodom Vaseljenske patrijaršije. Imao bi problema, pre svega, sa evropskim institucijama na koje se tako rado poziva.
Posebno treba naglasiti da se ospravanjem Ukaza iz 1920. godine, a u cilju vraćanja Crkve u Crnoj Gori u nekakvo „prvobitno stanje”, ide korak unazad jer je u državi koja se ovde „priziva” crkva bila državna. Još je čudnije što se u razmatranju i razumevanju položaja Srpske pravoslavne crkve i njene „denacifikacije“ vlast u Crnoj Gori ne oslanja na iskustvo socijalističke Jugoslavije u kojoj je npr. stvorena Makedonska pravoslavna crkva upravo na uštrb Srpske pravoslavne crkve. Iako do dana današnjeg nepriznata, pa samim tim i nelegalna, pravoslavna crkva u Makedoniji, sa stanovišta sekilarne države, ima svoj legitimitet koga crpi iz vernika koji je smatraju crkvom koja zastupa njihovu veru. Pored toga jedan od ključnih razloga zbog koga je Makedonska pravoslavna crkva legitimna crkvena organizacija je taj što je u njenom stvaranju učestvovala jedna moćna i ozbiljna država kakva je bila socijalistička Jugoslavije. Ona svoju snagu nije trošila polemišući sa dekretima propalih dinastija već ju je jačala izgradnjom institucija sekularne države i profilisanjem na međunarodnoj sceni. Nerazumevanje ovakvih obrazaca ponašanja je jedan od ključnih razloga zašto vlastima u Crnoj Gori nije pošlo za rukom da osnuju Crnogorsku pravoslavnu crkvu tj. da ubede dovoljan broj vernika da „jednu” veru „zamene” drugom. Na društvenim mrežama i u javnom prostoru često se može čuti argument da se pomenutim zakonom staje na put bogaćenju i raznim malverzacijama Srpske pravoslavne crkve. Iako se potpuno slažem sa mišljenjem da je Srpska pravoslavna crkva u poslednjih trideset godina u velikoj meri doprinela sopstvenoj kriminalizaciji, postavlja se pitanje zašto jedan evropskim integracijama i demokratskim vrednostima privržen režim ne koristi, sigurna sam, veoma dobre zakone kako bi se obračunao sa korupcijom, kriminalom i nezakonitim bogaćenjem, odnosno svim onim građanima i građankama Crne Gore koji krše zakon među kojima sigurna sam ima sveštenih lica, već donosi poseban zakon koji Srpsku pravoslavnu crkvu u javnom prostoru denuncira na način na koji ona u jednom demokratskom društvu ne bi trebalo da bude obeležena.
U Apelu o kome je ovde reč pominje se sasvim konkretno „rusko-srpski udar” kome je Crna Gora bila izložena oktobra meseca 2016. godine čime se podvlači jedna, po mom mišljelju, dosta problematična teza koja sada postaje „opšte mesto” o „ruskom zagrljaju” iz koga „zvanični Beograd” ne može da se izvuče – što se takođe shvata kao jedna od konstanti srpske politike. Ova teza skoro uvek se podvlači saznanjem o bliskosti dva pravoslavna naroda. Inače ista teza, sa naravno potpuno drugačijim prefiksom” i konotacijom, veoma je bliska srpskoj desnici. Ovde se po mom mišljenju zanemaruje jedno, inače u dragocenoj literaturi o istoriji Srpske pravoslavne crkve, relativno dugo prisutno saznanje o ne samo bitnim razlikama koje postoje između Srpske i Ruske pravoslavne crkve, što je lako razumljivo, već i vrlo različitim interesima koje su ove dve crkve imale u prošlosti iz čega se naravno može zaključiti da ni interesi vernika Srpske i Ruske pravoslavne crkve nisu uvek bili isti. Ovde se ponovo vraćam na iskustvo socijalističke Jugoslavije koje je iz nekog razloga u priličnoj meri promaklo autorima Apela. Nema verske zajednice u socijalističkoj Jugoslaviji kojom se komunisti nisu bavili i u čiji se rad nisu mešali pre svega kroz rad Uprave državne bezbednosti ali i kroz delovanje različitih svešteničkih udruženja koja su može se reći, bar kada je Srpska pravoslavna crkva u pitanju, bila produžena ruka vlasti. Sa druge strane, komunistička vlast je vrlo dobro znala da se ni jedna, pa ni Srpska pravoslavna crkva, ne može tako lako eliminisati.
Tokom čitavog perioda postojanja socijalističke Jugoslavije država je bila u konstantnom dijalogu sa crkvom. Svi patrijarski srpske pravoslavne crkve koji su stupili na patrijaršiski presto, počev od Gavrila preko Vikentija do Germana, birani su na ove položaje u dosluhu sa bezbednosnim strukturama. Koliko god ih se pojedini krugovi u Srpskoj pravoslavnoj crkvi i danas odriču pod izgovorom da su bili „crveni patrijarsi”, svaki od njih trudio se da u vremenu koje za Crkvu i vernike nije bilo sasvim povoljno izvuče maksimalnu korist. Srpska pravoslavna crkva je bila posebno interesantna komunističkoj vlasti u prvim godinama posle rata, tačnije rečeno u godinama kada je jugoslovensko rukovodstvo došlo u sukom sa Staljinom i sovjetskim rukovodstvom. Ruska pravoslavna crkva je bila produžena ruka vlade u Moskvi. Teza o Moskvi kao trećem Rimu koja postoji još od 16. veka i koja se posebno negovala pod okriljem Ruske pravoslavne crkve legla je na vrlo povoljno tlo u Sovjetskom Savezu za vreme Staljinove vlasti. Zbog toga je Ruska pravoslavna crkva bila posebno značajan eksponent u nametanju agresivne Staljinove politike u zemljama Istočnog bloka u kojima je živelo pravoslavno stanovništvo. Pošto je Jugoslavija bila jedina zemlja pomenutog bloka koja se suprotstavila zvaničnoj politici Moske insistirajući na svom „sopstvenom” putu u socijalizam, spremnost Srpske pravoslavne crkve da je podrži nije bila ni malo beznačajna.6 Otklon koji je Srpska pravoslavna crkva u tom trenutku učinila prema Ruskoj pravoslavnoj crkvi nije bio isključivo stimulisan od strane države. On je prdstavljao izraz onih tradicija koje su bile negovane u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, koja je dobrim delom svoje istorije delovala u okruženju koje nije bilo sasvim prijateljsko, zbog čega je, iako u svojoj osnovi konzervativna, često bila predvodnik emancipatorskih procesa u srpskom društvu (turski period).
U Apelu koji predstvalja predmet analize insistira se na još jednom važnom aspektu. Ugrožavanje mira u Crnoj Gori prepoznaje se kao rezultat politike koja se osmišljava u Beogradu, ali se sprovodi preko Banjaluke i Podgorice. Ako razgovaramo o postjugoslovenskom periodu odnoso o periodu posle sklapanja Dejtonskog mira i stvaranja države koja se često naziva i dejtonska Bosna i Hercegovina, u očima Beograda, Banjaluka i Podgorica nikada nisu predstavljali isto. Moć „zvaničnog Beograda” u Banjaluci leži u činjenici da je Banjaluka administrativno sedište onog dela Bosne i Hercegovine koji se zove Republika srpska. Republika srpska – kao uostalom i drugi, da ne kažem druga dva dela Bosne i Hercegovine – predstavlja teritoriju koja je vrlo jasno definisana etničkim principom. Drugim rečima Republika srpska obuhvata one teritorije na kojima su nekada živeli Srbi i Bošnjaci. Etnička čišćenja koja su sprovedena na teritoriji Bosne i Hercegovine tokom rata rezultirala su time da na teritoriji Republike srpske danas u velikoj večini žive Srbi koji Bosnu i Hercegovinu ne smatraju svojom državom. Situacija u Crnoj Gori u kojoj Srbi po popisu stanovništva iz 2011. čine 29 procenata stanovništva, potpuno je drugačija. Ako postoji država u kojoj žive pripadnici srpskog naroda, a da Srbiju ne samo da ne smatraju svojom domovinom već je ne smatraju ni svojom matičnom domovinom onda je to Crna Gora. To je jedan od ključnih razloga zašto je i pored postojećih problema, krize koja se upravo dešava, Crna Gora imuna na „virus Beograda”.
Mislim da će crnogorska država vrlo teško dobiti bitku sa Srpskom pravoslavnom crkvom, čak i ako ovaj zakon u budućnosti ne pretrpi nikakve promene. Srpska pravoslavna crkva je uvek i u svim vremenima bila strogo navođen projektil koji u svom sistemu ima jednu pretpostavku zbog koje se sa Crkvom vrlo teško izlazi na kraj. Ta pretpostavka je njena slabost koja se u ovakvim situacijama manifestuje kao njena žilavost. Srpska pravoslavna crkva na sreću ili na žalost ima posla sa vernicima od kojih mnogi verovatno ne zanju ni da se prekrste. Odnos većine vernika Srpske pravoslavne crkve prema Crkvi je mnogo više utemeljen u tradiciji nego u religioznosti. Upravo zbog toga ko god reši da se „ganja” ne samo sa Srpskom pravoslavnom crkvom već sa bilo kojom verskom zajednicom ne treba da razmišlja previše o instituciji, onima koji je predstavljaju (tim pre što vladike Srpske pravoslavne crkve vrlo često o suštinskim pitanjima misle vrlo različito) već o prosečnim vernicima. U Srpskoj pravoslavnoj crkvi vernici ne vole da im Crkva preterano „sedi za vratom”. Pošto je jedva „pregurala” neke periode u svojoj istoriji kada je ostajala ne samo bez vernika već i bez sveštenika (posebno u Crnoj Gori), Srpska pravoslavna crkva to vrlo dobro zna. Zahtevi koje u pravoslavlju Crkva postavlja pred vernike su minimalni i veoma fleksibilni. Prosečan vernik Srpsku pravoslavnu crkvu uglavnom identifikuje sa svojim parohom koji mu u kuću ulazi dva do tri puta godišnje na po deset minuta. Kako su sveštenici srpske pravoslavne crkve sveštena lica kojima je dozvoljeno da se žene i osnivaju porodicu problemi o kojima sveštenici razgovaraju sa svojim vernicima veoma retko se svode na verske rasprave. Pre ćete sa sveštenikom Srpske pravoslavne crkve koji dolazi da vam sveti vodicu pred krsnu slavu razmenjivati brojeve telefona auto-mehaničara i pričati o vađenju trećeg krajnika kod dece nego što ćete slušati o svojim pravima i obavezama.
Kroz najveći deo istorije Srpske pravoslavne crkve sveštenici Srpske pravoslavne crkve su u proseku bili podjednako obrazovani odnosno neobrazovani kao i njihovi parohijani. Vrlo često su poticali iz sredina u kojima su službovali te između njih koji su predstavljali Crkvu i zapravo bili Crkva i parohijana često nije postojala skoro nikakava razlika. To je i jedan od razloga zašto se i sami vernici Srpske pravoslavne crkve u crkvama (bogomoljama) osećaju dosta komotno. Upravo zbog toga ne treba da čude slike koje ovih dana viđamo na ulicama crnogorskih gradova kojima prolaze litije (verske procesije) sa više hiljada ljudi. Potpuno sam sigurna da mnogi od ovih građana i građanki prema ispovedanju vere i Srpskoj pravoslavnoj crkvi imaju veoma komotan odnos. Upravo ta fleksibilnost ali i odlučnost je snaga kojom brane svoja elementarna građanska prava. Na taj način oni brane ustavni poredak svoje zemlje, ne samo od onih koji ga napadaju spolja već i od onih koji ga razaraju iznutra. Nema tog nacionalizma, pa ni onog koji bi da pali tuđe zastave i ruši tuđe ambasade, dok postoji društvo koje pokazuje veći stepen zrelosti i odgovornosti od predstavnika svojih političkih elita.