Dok u našoj izdavačkoj produkciji ne izostaje kontinuirano praćene beletristike koja dolazi iz Latinske Amerike – mada i u tom pogledu postoje ozbiljni propusti, recimo na planu objavljivanja kako klasične tako i savremene latinoameričke poezije koja nam ostaje praktično nepoznata 1 – kontinuirano praćenje tokova latinoameričke misli kod nas gotovo da ne postoji. Prevodi značajnih knjiga već decenijama izostaju, studijski programi posvećeni latinoameričkim temama u svom njihovom bogatstvu i razuđenosti, u ozbiljnijem smislu, koji podrazumeva kontinuirano praćenje njenih tokova, ali i stvaranje većeg broja poznavalaca ove oblasti, postoje samo u tragovima. Tako je npr. filozofija koja se razvijala u Latinskoj Americi ostala potpuno nepoznata na ovim prostorima. U socijalističkoj Jugoslaviji, koja je na planu prevođenja filozofske literature ostvarila ogromne i svake hvale vredne poduhvate, praktično je prevedena jedino knjiga Filozofija praxis Adolfa Sančeza Vaskeza, filozofa iz Meksika. Tu se eventualno mogu dodati i prevodi knjiga autora iz kruga teologije oslobođenja; mislimo na knjigu Teologija oslobođenja Gustava Gutjereza i knjigu Crkva, karizma i vlast Leonarda Bofa. Ipak, u poslednje vreme uočljiv je rekli bismo začetak trenda objavljivanja knjiga latinoameričkih mislilaca; pomenimo knjigu Orasia Čerutija Guldberga Filozofija u Latinskoj Americi, koju je objavio Službeni glasnik, zatim knjigu Otkriće i identitet Latinske Amerike, čiji autor je poznati latinoamerički mislilac Leopold Zea, a koju je 2017. godine objavilo Društvo hispanista u saradnji sa Institutom za evropske studije, pa i esejističku knjigu Karlosa Fuentesa Zakopano ogledalo koju je objavila Akademska knjiga iz Novog Sada. Isto tako, uočljiva je aktivnost pomenutog Društva hispanista koje več nekoliko godina zaredom organizuje Letnju školu latinoameričkih studija na kojoj su aktivno učestvovali brojni eminentni autori iz Latinske Amerike.
Ipak, u prethodnih nekoliko godina, tačnije, tokom 2017. godine, srpski izdavači potrudili su se da prevođenje i objavljivanje knjiga eminetnih latinoameričkih mislilaca pomere takoreći sa mrtve tačke i da tako čitaocima omoguće da dožive nekoliko čitalačkih praznika. U ovom slučaju to su bili praznici uživanja u knjigama koje nas upoznaju sa novim i nepoznatim svetovima čime otvaraju nove svetove u nama. Jer, izdavanjem nekoliko knjiga latinioameričkih autora srpski izdavači su čitaocima omogućili da se susretnu sa novim svetovima, koji su u stvari, deo jednog istog sveta, sveta Latinske Amerike koji je svet u kojem postoji mnogo svetova, kako bi to rekli zapatistički pobunjenici iz Čijapasa, sa jugoistoka Meksika. Izdavačka kuća Karpos darovala nam je Filozofiju oslobođenja Enrikea Dusela, beogradski Službeni glasnik darovao nam je Knjigu zagrljaja Eduarda Galeana, izdavačka kuća Clio darovala nam je knjigu Pedagogija autonomije Paula Freirea, dok nam je izdavačka kuća Eduka darovala Pedagogiju obespravljenih Paula Freirea.
Enrike Dusel, čije delo je, nažalost, gotovo potpuno nepoznato kod nas, a zaslužuje simpozijume koji bi se njegovim delima bavili, rođen je 1934. godine u Argentini koju je morao da napusti 1975. godine u trenutku kada je ovom zemljom vladala vojna hunta predvođena generalom Horheom Videlom i kompanijom. Od tada, Dusel živi u Meksiku gde predaje na najznačajnijim univerzitetima. Njegov opus je veliki (objavio je preko 50 dela), a oblasti kojima se suvereno kreće su brojne: filozofija, teologija, društvena teorija… Njegova verovatno najznačajnija, svakako najpoznatija knjiga, jeste Filozofija oslobođenja. U njoj se Dusel suprostavlja zapadnoj filozofiji u čijoj srži pronalazi zalaganje za dominaciju. Dusel nalazi da ona još od Parmenida ono Jedno i istovetno forsira na račun Drugog i drugačijeg. Ono što Zapadna filozofija čini u mislima, to Zapadni kapitalizam čini u praksi, i to čini već vekovima. Njegova praksa je praksa eksploatacije, kolonizacije, tlačenja, isključivanja i marginalizacije različitih bića: „žena, nebelačkih rasa, starih i dece, marginalaca i imigranata, radnika i seljaka, domorodaca i nepriznatih kultura, perifernih zemalja transnacionalnog globalizovanog kapitalizma, budućih generacija koje će živeti na uništenoj Zemlji… I mnogi Drugi i mnoge Druge su ućutkani i nevidljivi, izvan vidika bića sa Zapada, belca, šoviniste, buržuja, koji vlada svetom na početku XXI veka.“
Nasuprot tradiciji mišljenja dominacije, Dusel je pokušao da razvije misao koja svet posmatra sa stanovišta oslobođenja svih bića koja se nalaze na spisku potlačenih od strane kolonijalnog i patrijarhalnog zapadnog kapitalizma. Njegova filozofija oslobođenja predstavlja radikalno kritičko mišljenje sa stanovišta drugosti potlačenih. Emanuel Levinas pisao je o tome kako imamo apsolutnu obavezu pred Licem Drugog, kome moramo biti spremni da darujemo hleb iz svojih usta. Enrike Dusel, koji se u svojoj filozofiji oslobođenja bez sumnje oslanja i na uvide Emanuela Levinasa, zapadnu misao i zapadni sistem suočava sa licima Drugih: to su Lica potlačenih, siromašnih i obespravljenih u zemljama koje su bile zapadne kolonije, ali i lica Drugih koji na samom Zapadu trpe nepravde i tlačenja različitih vrsta. Za vladajući imperijalističko-kapitalističko-patrijarhalni sistem, Drugi su pakao. Oni nagoveštavaju mogući haos unutar sistema, u konačnici i njegov kraj. Za Dusela, Drugi su utopija. Suočavanje s njima jeste suočavanje s utopijom. Jer, susreti sa Drugim jesu početak rađanja novog sveta koji će biti drugačiji i pravedniji.
Proces oslobađanja od imperijalizma, kolonijalizma i potlačenosti imao je svoje heroje i svoje teoretičare. Niko od njih ipak nije uspeo da oslobodilačkom praxisu da filozofsku artikulaciju. Filozofija oslobođenja imala je zadatak da ispuni tu prazninu. U izvršavanju postavljenog zadataka ona je uspela. Proces oslobođanja od imperijalizma, kapitalizma i potlačenosti posle heroja i teoretičara dobio je i svog filozofa. Njegovo ime je Enrike Dusel.
Paulo Freire je u nas doživeo Duselovu sudbinu: nijedno njegovo delo u Srbiji sve do 2017. godine nije objavljeno. O njemu se dugo uopšte gotovo ništa nije znalo. Ko je, dakle, bio Paulo Freire? Paulo Freire je rođen 1921. godine u Resifeu koji je bio centar siromaštva, bede i nemoći. Ovaj sin tzv. srednje klase, umesto mirnog života unutar često preuskih horizonata pripadnika klase kojoj je rođenjem i sam pripadao, izabrao je da se posveti pokušaju da se suprostavi kulturi ćutanja. Ova kultura podrazumevala je ignoranciju i okretanje glave povlašćenih i moćnih spram patnje obespravljenih i poniženih, ali i pasivno prihvatanje i ropsko trpljenje ropskog položaja među onima koji su potlačeni. Zato što se suprostavio takvoj jednoj kulturi Freire je morao da plati cenu. Poput Dusela, i on je pritisnut represijom režima brazilskih generala morao da napusti svoju zemlju, u koju se vratio nakon što su generali sišli sa scene. Uprkos svemu, svoje intelektualne i sve ostale ljudske kapacitete on je posvetio konstituisanju jedne nove pedagoške prakse.
Freire važi za autora koji je utemeljio pedagogiju potlačenih koja je bila pedagogija oslobođenja i pedagogija nade. U knjizi Pedagogija obespravljenih on je postavio i predstavio osnovna polazišta pedagoške prakse koja je trebala da bude alternativa dominantnom modelu obrazovanja i vaspitanja koji je Freire nazvao „bankarskim“, dok je u knjizi Pedagogija autonomije on dao neku vrstu sume svojih pedagoških načela. Freireova pedagoška praksa počiva na pretpostavci o tome da se ljudska bića nedovršena. Obrazovanje je manifestacija ljudske nedovršenosti. Jer, ljudska bića, nisu ono što jesu, nego ono što mogu da budu. Da bi bili ono što mogu da budu, ljudi treba da “postaju”. Ljudska bića uvek treba da budu u procesu postajanja. Ona to ne mogu da budu sve dok su tretirana kao puki objekti. Postajati utoliko znači postajati subjektom. Cilj pedagogije i svakog obrazovanja treba da bude razobličavanje stanja stvari u kojem se čovek, u kojem se određeni pripadnici ljudskog roda tretiraju kao objekti. Pedagoška praksa one koji su potlačeni, i kao takvi tretirani kao objekti, treba da počne da tretira kao subjekte i tako pokrene njihovo sopstveno delovanje na oslobađanju od onoga što je društvo od njih načinilo. Pedagogija potlačenih je pedagogija osvešćivanja. Ona kod potlačenih treba da podstiče autonomiju mišljenja, konsekventno i delanja. Ona to čini tako što njihovu naivnu zdravorazumsku radoznalost prevodi u “epistemološku radoznalost” koja vodi ka dubljem istraživanju i potrazi za novim mogućnostima. Nove mogućnosti vode prevazilaženju postojećeg stanja i postojećih znanja koji sužavaju horizont mišljenja i opažanja sveta. Nove mogućnosti zajedno treba da iskušavaju i za njima tragaju i vaspitač i oni koje on vaspitava. Karl Marks se u jednoj od svojih čuvenih teza o Fojerbahu zapitao ko vaspitava vaspitače. Freire, koji mnogo toga crpi iz Marksovog dela, pokazuje da se i sam vaspitač vaspitava kroz proces vaspitavanja.
Svojom knjigom Pedagogija autonomije Freire nije dao samo još jedan prikaz svog pedagoškog vjeruju, nego je dao i doprinos borbi protiv dominirajućeg trenda neoliberalizacije obrazovanja. Prema Freireu, sa stanovišta same ideologije neoliberalizma „postoji jedini izlaz za obrazovnu praksu: prilagoditi učenika ovoj realnosti koja ne može da se promeni. Iz toga proizilazi nužnost tehničkog ’uvežbavanja’ učenika za prilagođavanje koje treba da mu obezbedi preživljavanje“. Sa stanovišta Paula Freirea, jedini izlaz za obrazovnu praksu jeste upravo suprostavljanje neoliberalizmu. Oni koji se obrazuju ne smeju da se pretvore u automate. Oni moraju da postanu kritički i stvaralački orjentisana ljudska bića. Freire poručuje da je poraz neoliberalizma uslov oslobađanja ljudskih stvaralačkih moći. Ništa drugo i nije zadatak pedagogije autonomije.
Za razliku od filozofa iz Argentine Dusela, i pedagoga iz Brazila Freirea, književnik, esejista i novinar iz Urugvaja Eduardo Galeano poznat je našim čitaocima. Izdavačka kuća Gutenbergova galaksija devedesetih godina XX veka objavila je zbirku njegovih kratkih eseja pod naslovom Biti kao oni: kultura mira i imperijalizam, dok je Beopolis objavio jednu od njegovih kultnih knjiga Fudbal: sjaj i tama. Nažalost, kod nas još nije objavljeno ništa iz njegovog striktnije beletrističkog opusa, kao ni fascinatna, po mnogo čemu unikatna trilogija Sećanja vatre (Memoria del fuego). Galeano, koji je rođen 1940. godine u Montevideu u kojem je i preminuo 2015. godine, sa Duselom i Freireom je delio sudbinu izgnanika. Prvo je nakon vojnog puča u Urugvaju morao da napusti svoju rodnu zemlju i da se preseli u Argentinu. Ubrzo je i ovu zemlju on morao da napusti iz istih razloga kao i Enrike Dusel: zbog režima generalisimusa Videle. Nakon toga, on se nastanjuje u Španiji gde ostaje do 1985. godine kada se vraća u rodni Urugvaj.
Njegova Knjiga zagrljaja predstavlja neku vrstu zbirke kratkih zabeleški i misli prožetih snovima i sećanjima na ljude i događaje. Teško je sažeto, dakle, galeanovski pisati o Galeanovoj knjizi misli i kratkih ogleda; prvo zato što se o svakoj misli i svakom ogledu može napisati poseban ogled, a još više zato što je potreban poseban dar da bi se pisalo kao što je znao da piše sam Galeano: lapidarno i sentenciozno, a istovremeno smisleno i zanosno. Njegova misao je poput letnje munje; ona se javlja iznenada i pogađa pravo u srž. Njegova misao je poput driblinga; brza, blistava i neponovljiva. Galeano umove i srca čitalaca osvaja kratkim i blistavim esejističkim bravurama, baš kao što pojedini fudbalski timovi prostor osvajaju kratkim pasovima. Galeano na mnogo mesta u Knjizi zagrljaja do savršenstva dovodi nastojanja Šlegela i ranih nemačkih, jenskih romantičara. On misli kroz fragmente. Svaki fragment jedan je zaseban svet. Svaki fragment jedan je esejistički biser. A onda poput Valtera Benjamina, takođe sledbenika romantičara iz Jene, koji su bili predmet njegovog doktorskog rada, fragmente okuplja u konstelacije. Svaka konstelacija jedna je ideja. Skup konstelacija i ideja čine jedan svemir. Galeanov svemir sačinjen je od različitih konstelacija, odnosno ideja koje ih zasvođuju. Ima tu misli o politici, revoluciji, emigraciji, poeziji, ljubavi, gradovima, ratnim herojima, velikim umetnicima, prosjacima, indijanskim dečacima, velikim diktatorima, trećerazrednim birokratama. Sve ove misli i lirske evokacije imaju jedan zajednički imenitelj. Sve one, na jedan ili drugi način, posredan ili neposredan, direktan ili indirektan, implicitan ili eksplicitan, govore, a govore zato što hoće da svedoče, o tlačenju i patnji, ali i o otporu i utopiji u Latinskoj Americi. U jednom karakterističnom zapisu-fragmentu, malom ogledu-biseru pod naslovom Dostojanstvo umetnosti, Eduardo Galeano piše: „Ja pišem za one koji ne mogu da me čitaju. Za one dole, koji već vekovima čekaju u redu istorije, koji ne znaju da čitaju ili nemaju čime“. Zagrljaji u njegovoj knjizi upućeni su njima. Njima u čast on se svojim perom borio protiv kulture strahovlade i terora, protiv generala i diktatora, biznismena i poslušnih birokrata. I posebno, protiv imperijalizma i kolonijalizma. U zapisu Kultura strahovlade on piše: „Vidljivi kolonijalizam te bez pretvaranja sakati: brani ti da kažeš, brani da činiš, brani da budeš. Nevidljivi kolonijalizam, naprotiv, ubeđuje te da je robovanje tvoja sudbina, a nemoć tvoja priroda: ubećuje te da ne može da se kaže, da ne može da se čini, da ne može da se bude“.
Kafka je pisao o knjizi koja poput sekire mora da razbija zaleđeno more u nama. Galeano je napisao knjigu koja poput sekire razbija naslage nevidljivog kolonijalizma u nama. Ako je Dusel stvorio filozofiju oslobođenja, a Freire pedagogiju potlačenih, Galeano je tvorac književnosti oslobođenja od tlačenja, spoljašnjeg i unutrašnjeg. Jedan lik u romanu Beguni Olge Tokarčuk „smatrao je da hotelske primerke Biblije u Evropi treba što pre zameniti Sioranom. Od Rumunije do Francuske“. Mi smatramo da ih možda treba zameniti Knjigom zagrljaja Eduarda Galeana. Ne samo u Evropi, nego i širom sveta. Bilo gde da se čovek nalazi, ona se može držati kraj uzglavlja i čitati svaki dan, ili makar onda kada se oseti potreba da se kroz utapanje u reč, misao i emocije pronađe vera u sebe, u ljudska bića uopšte, i nastavi život usred pakla u koji svi zajedno pretvaramo ovaj svet koji može da bude magičan, kako nam to ovaj majstor pisane reči iz Urugvaja gotovo svakim redom koji je napisao pokazuje.
Pedagogija potlačenih svoj smisao je našla u osvešćivanju samih potlačenih. Teologija oslobođenja razvijena s preferencijom ka siromašnima. Sa Duselom je i filozofija, koju je on nazvao filozofijom oslobođenja, sebe stavila na stranu siromašnih i potlačenih. Sa Galeanom je književnost darovana penicilinom za raskrinkavanje spoljašnjeg i suzbijanje unutrašnjeg kolonijalizma na putu ka oslobođenju onih kojima je oduzet glas. Dakle, zajedničko za četiri knjige latinoameričkih autora jeste to što one hoće da daju glas potlačenima i prezrenima na svetu. Njihova misao je misao dekolonizacije, borbe, otpora, oslobođenja i obrazovanja koji su ime za postajanje potlačenih, koji su tretirani kao objekti, subjektima. Utoliko će susreti čitalaca iz Srbije sa nekoliko knjiga pomenutih latinoameričkih autora svakako predstavljati susrete sa jednom istorijom tlačenja i ponižavanja ljudi i naroda jednog kontinenta, ali isto tako i suočavanje sa otporom, oslobađanjem i utopijom i, ko zna, možda i početak rađanja novog društva koje će biti drugačije i pravednije. Jer, suočavanje s ovim knjigama suočavanje je sa borbom protiv vladajućeg neoliberalnog poretka koji je u Latinskoj Americi naišao na velike otpore od strane žrtava koje proizvodi i seje na sve strane. Upravo borba protiv ovog sistema u Srbiji mora postati imperativ dana.
Tlačenja i svetske nepravde neće biti ispravljene još dugo samim tim što zahtevaju dugotrajan i posvećen angažman samih potlačenih. Ali bi neki propusti, koji na neki način mogu biti tretirani i kao nepravde, paradoksalno načinjeni nečinjenjem, recimo u izdavačkoj produkciji poslednjih decenija u Srbiji, ali i šire, dakle na prostorima nekadašnje zajedničke države južnoslovenskih naroda, mogli biti ispravljeni. Dakako, reč je o propustima vezanim za izostanak objavljivanja značajnih knjiga latinoameričkih autora koji ne stvaraju u oblasti beles letres. Na prevode i objavljivanja čekaju još mnoge knjige Freirea, Dusela i Galeana, ali i knjige i makar kraći tekstovi brojnih drugih autora; za ovu priliku pomenimo Hosea Martija, Manuela Garsiju Pradu, Rikarda Floresa Magona, Hosea Karlosa Maritegija, Salazara Bondija, Adolfa Sančeza Vaskeza, Anibala Kihana, Bolivara Ečeveriju, Alvara Garsiju Lineru, Martu Harneker, Silviju Riveru Kusikanki, Gloriu Anzuldie, Rakel Gutjerez, Valtera Minjola…
Za početak rada na ispravljanju izdavačkih propusta, ili nepravdi, autor ovih redova predlaže prevođenje knjige Otvorene vene Latinske Amerike, kultne knjige Eduarda Galeana koja je nakon zabrana od strane vlada desničarskih zemalja širom latinoameričkog kontinenta i života u zapećku u prvi plan i žižu globalne javnosti neočekivano izbila 2009. godine, kada je Ugo Čavez poklonio Baraku Obami na sveameričkom samitu u Trinidadu i Tobagu. Čitanje ove knjige može biti otrežnjujuće zato što kroz upoznavanje sa istorijom tlačenja na tlu Latinske Amerike može da nas suoči i sa nama samima. Jer poenta Galeanove knjige može se svesti na to da ona pokazuje kako izvor prirodnih bogatstava Latinske Amerike istovremeno jeste izvor siromaštva naroda koji u njoj žive. I narodi koji nastanjuju južnoslovenske prostore trenutno žive upravo tu priču. Ostaje nam samo da se nadamo da ćemo, osim patnje zbog tlačenja, sa ljudima iz Latinske Amerike početi da delimo i radost i nadu koje sa sobom nosi borba za oslobađanje od svetskih kapitalističkih tlačitelja.
Foto: Flickr
- Mada i na tom planu postoje izvesni pomaci. U poslednjih nekoliko godina pojavile su se značajni prevodi knjiga značajnih latinoameričkih pesnika. Izdavačka kuća Partenon objavila je Sonete smrti i druge pesme meksičkog pesnika Havijera Viljaurutije, izdavačka kuća Agora objavila je knjigu So bi imala ukus prašine, takođe meksičkog pesnika Haimea Labastide, dok je Književna opština Vršac objavila knjigu Čekajući vatru, pesnika iz Nikaragve Huana Pasosa.