Dvadeset prvog januara navršilo se sto godina od Lenjinove smrti. Čak i nakon punog vijeka od smrti i preko trideset godina od sloma sistema koji se, neosnovano i neopravdano, pozivao na Lenjina, i dalje traju rasprave o ovom teoretičaru i praktičaru revolucije – intelektualcu koji je govorio nekoliko jezika, dobro poznavao teorijske tokove više nauka, političaru, partijskom vođi i revolucionaru. Iako je poticao iz dobrostojeće porodice (otac mu je kao visoki državni činovnik dobio plemićku titulu) i imao završen pravni fakultet koji mu je omogućavao blistavu advokatsku, sudijsku ili političku karijeru, Lenjin se opredijelio za tegoban i neizvjestan život revolucionara, koji je bio prognan u Sibir, u kome je proveo nekoliko godina, a potom dugi niz godina živio kao emigrant, prije nego što je u Rusiji izvršena februarska (buržoaska) revolucija.
Teško je naći istorijsku ličnost o kojoj ima više oprečnih mišljenja, o kojoj su izrečene brojne ničim dokazane tvrdnje i koji je u isto vrijeme bio obogotvoren ali i proglašen najvećim zlom. Jasno je da iza takvih tvrdnji i suprotstavljenih pogleda stoje klasni, politički i ideološki interesi i razlozi. Još jedna stvar je važna. Lenjinov teorijski opus je bogat i raznovrstan. Među njegovim radovima nalaze se politički pamfleti i spisi, ali i ozbiljna teorijska i filozofska djela. Pišući u različitim istorijskim i društveno-političkim okolnostima, Lenjin je zauzimao stanovišta koja su ponekad bila drugačija od onih koja je zauzimao u ranijim periodima svog teorijskog i političkog djelovanja. To nije bilo posljedica Lenjinove teorijske ili političke nedosljednosti, već promjene društvenih okolnosti u kojima je djelovao. Na te teorijske ili političke promjene kod Lenjina uticala je i činjenica da boljševici, kao i cjelokupni marksizam Druge internacionale, iz koga je boljševizam potekao, nisu imali teorijski zaokruženu viziju budućeg društva. To je donekle paradoksalno, ako se ima u vidu da je Druga internacionala imala u svojim redovima veliki broj vrsnih intelektualaca, a nije ih bilo malo ni među ruskim marksistima, pa i među boljševicima. Međutim, svi oni su smatrali da se ne mogu unaprijed praviti konstrukcije budućeg društva i države, nego su smatrali da se o bližim obilježjima budućeg društva i države može govoriti tek onda kad to društvo nastane.
Ovo „kretanje“ Lenjinove teorijske i političke misli koristili su njegovi protivnici i neprijatelji, uzimajući kao argumente protiv Lenjina one njegove tekstove ili čak rečenice istrgnute iz konteksta koji su im odgovarali. Nijedan Lenjinov politički ili ideološki protivnik, bez obzira na to da li je živio u Lenjinovo vrijeme ili nakon toga, sve do današnjih dana, nije cjelovito sagledavao Lenjinov teorijski opus, niti je analizirao društveno-političke okolnosti Lenjinovog djelovanja. Stoga, bilo im je lako da u Lenjinovim spisima pronađu nešto što im je odgovaralo. To im je bilo lako, pogotovo ako se uzme u obzir da je Lenjin, nakon što je u Rusiji počeo građanski rat, djelovao u uslovima ekstremnih društvenih, političkih i oružanih sukoba, koji su uticali na njegove stavove i odluke koje je donosila vlada (Sovjet narodnih komesara) na čijem čelu je bio.
Ne može se odgovoriti na pitanje kako bi sovjetski sistem izgledao da je Lenjin poživio, da poslije njegove smrti nije došlo do sukoba u vođstvu boljševičke partije i da Staljin nije pobijedio u tim sukobima. Jedno je sigurno. Ne bi bilo Gulaga, masovnog zatvaranja i ubijanja revolucionara, a pogotovo ne članova njihovih porodica. Vjerovatnije je da bi vladajuća partija išla putem postepenog uvođenja socijalizma, davanja ustupaka seljacima, možda čak i privatnom kapitalu, poput onoga što je započeto Novom ekonomskom politikom (NEP) i što je Buharin, suprotno Staljinu, zagovarao do 1929. godine, kad je smijenjen iz partijskog vođstva.
Ovo ističemo zato što se često piše o tome kako je staljinizam logična posljedica lenjinizma, odnosno kako istorija boljševizma nije ništa drugo nego nužno prerastanje lenjinizma u staljinizam. Ima isuviše argumenata da se opovrgne ova hipoteza. Ti argumenti mogu se pronaći ne samo u Lenjinovim djelima nego i u praksi boljševičke partije do polovine 20-ih godina.
Lenjin – diktator?
Lenjin je često pisao o diktaturi proletarijata, ostajući joj vjeran do kraja života. Termin „diktatura“ nesrećno je izabran kad se posmatra sa stanovišta teorijskih shvatanja 20. i 21. vijeka, jer se pod tim terminom misli na režime koji su gušili opoziciju. U 19. i početkom 20. vijeka diktatura nije nužno imala to značenje i prizvuk. Ona je značila i vlast ili vladavinu, koja je mogla biti i demokratska. Prije Oktobarske revolucije, ni Lenjin ni drugi marksistički teoretičari Druge internacionalne nisu opisivali kako bi diktatura proletarijata trebalo da izgleda. Njen politički sistem bio je potpuna nepoznanica. U svom vjerovatno najliberalnijem djelu Država i revolucija, pisanom neposredno pred Oktobarsku revoluciju, Lenjin određuje prirodu diktature proletarijata, ali osim što smatra da će sovjeti predstavljati njen osnovni organizaciono-politički oblik, ne daje njenu jasnu sliku. Ipak, njegova analiza je izrazito slobodarska i demokratska, zasnovana na ideji odumiranja države i samovladavine proletarijata. Lenjin skoro uopšte nije opisao „mehanizam“ diktature proletarijata, ali se detaljno bavio njenom društvenom osnovu. Za njega, ona je najpunija demokratija, koja znači da najšire mase upravljaju neposredno ili posredstvom demokratski biranih predstavnika koji su narodu odgovorni i smjenjivi u svakom trenutku.
Partija se skoro ne spominje u ovom radu. Tim prije, ne zastupa se shvatanje da partija treba da upravlja u ime i umjesto klase. Štaviše, na više mjesta Lenjin piše o tome da najšire mase počinju učiti da upravljaju državnim poslovima. Vlast se koncentriše u demokratski biranim sovjetima kao vrhovnim organima državne vlasti. Lenjin iznosi vrlo zanimljivu i novu ideju, koja i danas zvuči primamljivo. Polemišući sa Kauckim i kritikujući njegov stav o vladi odnosno ministarstvima, Lenjin piše da bi ona mogla biti zamijenjena komitetima stručnjaka, koji bi bili pod kontrolom suverenih i premoćnih sovjeta. Na taj način, bile bi stvorene pretpostavke da izvršna vlast ne stavi pod svoju kontrolu zakonodavni organ, što je dotad (a i kasnije) bila redovna pojava u državama sa parlamentarnim sistemom (nažalost i u tzv. socijalističkim državama), što je Lenjin kritikovao.
U djelu Proleterska revolucija i renegat Kaucki, Lenjin polemiše sa shvatanjem Kauckog da klasa može da dominira ali ne i da vlada. Kauckijevo shvatanje impliciralo je da neko mora da vlada ili upravlja u ime klase, a to može biti samo politička partija. Za Lenjina nije problem u tome da li će u ime klase upravljati jedna ili više partija, već to što, po Kauckom, neko uopšte treba da upravlja u njeno ime. Ideja samovlade proletarijata (i drugih radnih klasa s njim) jasno je izrečena u ova dva vrlo poznata Lenjinova rada.
Na prvi pogled je paradoksalno da je ta ideja kasnije potisnuta u Lenjinovim radovima, tako da se kod njega mogu naći izričiti stavovi o tome da vlada partija odnosno da se diktatura proletarijata ostvaruje kao diktatura komunističke partije. Postavlja se logično pitanje da li je Lenjin napustio demokratske ideje koje je zastupao u dva naprijed navedena rada (i ne samo u njima), u korist prizemnijeg i realističnijeg shvatanja o tome da samo partija može da vlada u ime klase. Štaviše, Lenjin je pisao 1921. godine da je diktatura proletarijata moguća samo putem komunističke partije.
Pitanje je, međutim, da li se zaista radi o paradoksu, suštinskom teorijskom i političkom opredjeljenju Lenjina ili sticaju krajnje nepovoljnih okolnosti nakon početka građanskog rata i strane intervencije četrnaest država protiv boljševičke vlasti. Naime, u samoj Državi i revoluciji partija se spominje samo tri puta, pri čemu je samo jedno od tih pominjanja od suštinskog značaja. U pitanju je rečenica u kojoj Lenjin govori o tome da obrazujući (u smislu obrazovanja, učenja) radničku partiju, marksizam obrazuje avangardu proletarijata, sposobnu da osvoji vlast i vodi sav narod u socijalizam, usmjeravajući i organizujući novi sistem, u svojstvu učitelja i vođe svog radnog i eksploatisanog naroda. Ovdje nije jasno da li je Lenjin mislio na to da je partija avangarda proletarijata, koja vodi radni narod, osvaja vlast i usmjerava novi sistem, ili je proletarijat kao klasa avangarda cijelog radnog i eksploatisanog naroda, koji obuhvata ne samo proletarijat nego i druge dotad ugnjetene klase i slojeve.
Ova Lenjinova misao može se tumačiti tako da je partija avangarda, najnapredniji dio proletarijata, pa je njena uloga, štaviše i zadatak, da uzme i vrši državnu vlast u ime klase. Ovo tumačenje, međutim, može biti i osporeno po više osnova. Prvo, iz naprijed navedene Lenjinove misli ne slijedi nedvosmisleno da je smatrao kako partija treba da upravlja umjesto klase, pogotovo ako se uzme u obzir njegov stav, u polemici sa Kauckim, da klasa može (i treba) da vlada a ne samo da dominira. Drugo, kad se sagleda cjelina ovog Lenjinovog djela, može se zaključiti da su njegovi stavovi skoro „poluanarhistički“, u tom smislu što ističe da će revolucija dovesti do obrazovanja nove države, ali da će se ta država sastojati od svih naoružanih radnika i da, prema tome, neće predstavljati aparat vlasti koji će biti nadređen narodu. Lenjin, dakle, ne pravi nikakvu razliku između radničke klase i naroda uopšte, s jedne strane, i posebnog vladavinskog aparata, s druge strane. Za njega, to je jedno isto. Treće, u naprijed navedenoj misli Lenjin spominje avangardu koja treba da vodi narod a ne avangardu koja treba da vodi proletarijat. To je važna distinkcija, kad se uzme u obzir činjenica da je Lenjin smatrao da je proletarijat najnapredniji dio radnog naroda, čija politička uloga treba da bude odlučujuća.
Kako god tumačili ovu Lenjinovu misao, ostaje činjenica da on nije u Državi i revoluciji razriješio pitanje političkog posredništva, tj. odnosa između klase i partije. U vrijeme pisanja ovog djela, kao i u čitavom periodu Druge internacionale, pitanje političkog posredništva nije bilo razjašnjeno. Teoretičari Druge internacionale nisu razumjeli oštrinu i dubinu problema odnosa klase i partije, što vjerovatno ne treba da čudi, budući da se nikad nisu suočili sa problemom birokratizacije socijalističke vlasti, niti su ikad mogli da proučavaju uspostavljanje i vršenje socijalističke vlasti u praksi. Budući da je radnička klasa uvijek masovna, sa stanovišta mogućnosti da neposredno vrši vlast, njoj su uvijek potrebne organizacije (partije, sindikati i druge). To je potrebno iz mnogo razloga. Nisu svi pripadnici radničke klase zainteresovani i sposobni da učestvuju u upravljanju na nivou preduzeća, opštine, republike, pokrajine ili države. Učešće radnika u upravljanju ne može da znači da će svi radnici upravljati. Mnogi od njih nikad neće učestvovati u procesima odlučivanja, bilo zato što su nezainteresovani, bilo zato što su nesposobni ili nemoćni da u tome učestvuju. Suština, dakle, nije u tome da milioni zaista odlučuju, već u tome da se otklone institucionalne i vaninstitucionalne prepreke da milioni mogu da učestvuju u odlučivanju.
Nijedna društvena klasa nije homogena u pogledu mogućnosti, želje i sposobnosti da učestvuje u društvenim procesima, pa i u procesima odlučivanja. Čak je i organizaciono-tehnički nemoguće zamisliti da klasa kao takva učestvuje na izborima i u odlučivanju u organima vlasti. Neko mora da organizuje izbore i rad institucija. Sigurno je da će neko (taj neko su najčešće partije) pokušati da vrši uticaj na velike mase ljudi koji imaju pravo i mogućnost da učestvuju u odlučivanju. Čak i kad bismo pretpostavili da je Lenjin zagovarao zabranu svih drugih partija (a vidjećemo kasnije da to nije bio njegov principijelan stav), ostaje pitanje kakav bi odnos bio između jedine partije i klase koju ona predstavlja. Da li bi ta partija „okupirala“ institucije i vladala uz pretpostavku da je legitimna i prihvaćena od strane klase, ili bi njena uloga bila zavisnija od klase i uslovljena njenom podrškom? Iz Države i revolucije se ne može izvesti pozitivan odgovor na prvi dio pitanja, budući da se samovlada proletarijata ne može pomiriti sa vladavinom jedne političke partije, čak ni sa smjenjivanjem političkih partija na vlasti. Štaviše, na sedmom partijskom kongresu, održanom prvih mjeseci 1918. godine, Lenjin je isticao da socijalizam ne može izgraditi manjina, pa ni partija, već je za to potrebna aktivnost desetina miliona ljudi.
Ostaje otvoreno pitanje kako bi ta vodeća uloga partije trebalo da izgleda u praksi i kakva bi bila njena sadržina, odnosno koliki bi stepen autonomije radnička klasa i njene druge organizacije imale u odnosu na partiju. Da li je suština u tome da vladajuća partija treba da udahne svoje ideje u sovjetske institucije i osigura njihovu prevlast u tim institucijama? Ako je tako, a to je minimum od koga se mora poći, drugo pitanje je šta će se desiti ako partija u tome ne uspije. Treće pitanje je da li sovjetske institucije moraju da slijede partiju u svemu, odnosno mogu li one, suprotno shvatanjima i volji partije, da vode politiku koju smatraju valjanom. Ili, da li sovjetske institucije to mogu da rade u pogledu određenih, pojedinih, pitanja u kojima se ne slažu sa partijom?
Nema dokaza da je Lenjin smatrao kako odumiranje države može da se dogodi tek u dalekoj budućnosti. On to definitivno nije tvrdio u Državi i revoluciji. Sigurno je da u godinama građanskog rata nije smatrao da je odumiranje države moguće, pošto je i sama sovjetska vlast bila na ivici opstanka, a radnička klasa je bila dezorganizovana, dobrim dijelom oslonjena na selo s ciljem preživljavanja, u industriji koja je bila skoro uništena, dobrim dijelom mobilisana za front. Da je tako, vidi se iz činjenice da je Lenjin neposredno prije i poslije Oktobra smatrao da država počinje da odumire odmah po dolasku proletarijata na vlast. Kako je građanski rat bijesnio, a položaj sovjetske vlasti bivao teži, Lenjin više nije smatrao da država počinje da odumire odmah, već je više isticao njeno jačanje u uslovima jačanja klasne borbe. Teško da bi se moglo tvrditi da to nije imalo veze sa konkretnim okolnostima građanskog rata i strane intervencije. S tim u vezi je aktivnost sovjeta, kako na lokalnom tako i na centralnom nivou. Sveruski kongres sovjeta, najviši organ vlasti, redovno i često se sastajao prvu godinu revolucije, da bi nakon toga sve rjeđe zasjedao. Da je vlast imala namjeru da učini ovaj organ nevažnim, ne bi tolerisala njegovo često sastajanje i veliku aktivnost tokom punih godinu dana.
Na jednom mjestu, nekoliko mjeseci nakon početka revolucije, Lenjin je izjavio da cigle od kojih će se sagraditi socijalizam još nisu sačinjene. Time je želio reći da u Rusiji nisu stvoreni društveni uslovi za socijalizam. To je bilo skretanje pažnje na suštinu problema – nespremnost ruskog društva da se radikalno transformiše. Na drugom mjestu, na kongresu partije, Lenjin kaže da će proći više od dva kongresa prije nego što država počne da odumire. Ovaj slikovit i metaforičan odgovor na pitanje o odumiranju države ne treba shvatiti doslovno, ali ga sigurno treba shvatiti kao Lenjinovo mišljenje da iako država neće odmah početi da odumire, neće se morati čekati suviše dugo na to.
Uočljivo je u Lenjinovim spisima da su dobrim dijelom pisani za potrebe trenutka, odnosno da su pisani polazeći od trenutnih društveno-političkih okolnosti i s ciljem da se objasni i opravda partijska politika u datim okolnostima. Čuvena je jedna Lenjinova simplifikacija definicije socijalizma u kojoj kaže „socijalizam = industrijalizacija + elektrifikacija“. Sasvim je jasno da Lenjin nije svodio socijalizam na industrijalizaciju i elektrifikaciju, niti je smatrao da je za njegovu izgradnju dovoljno izvršiti industrijalizaciju i elektrifikaciju. Ovo pojednostavljivanje, ipak, imalo je svoju funkciju. Ono je, mada na jednostran način, trebalo da ukaže na to koliko je ekonomska osnova socijalizma bila nerazvijena i nedovoljna. S druge strane, ono je trebalo da ukaže na jedan od glavnih ciljeva novog režima.
Slično važi za neka druga pojednostavljivanja, pa i ona u kojima se diktatura proletarijata svodi na diktaturu partije. U uslovima građanskog rata, to nesumnjivo jeste bilo tako, a Lenjin je vršio uopštavanja tih iskustava. Ne ulazeći u ovom trenutku u analizu opravdanosti takve boljševičke strategije, što nije predmet ovog članka, želimo skrenuti pažnju na dilemu da li je takvo boljševičko opredjeljenje proisticalo iz njihovih načelnih političkih i ideoloških stavova ili je bilo izraz nužde. Moguće je, čak, da je ono bilo i jedno i drugo, s tim što se iz ove, ali i ondašnje, perspektive ne može reći ništa pouzdano o tome kako bi sovjetska Rusija izgledala da nije bilo građanskog rata i strane intervencije. Sigurno je to da bi bilo mnogo više povoljnih uslova za ostvarivanje političke slobode, što bi sovjetsku državu učinilo manje birokratskom i podložnijom učešću naroda u upravljanju. Ne znamo da li bi ta država postala samoupravna, ali je vjerovatno da bi bila barem participativna. Drugim riječima, izgledno je da vodeća uloga partije ne bi bila shvaćena na način da partija upravlja a da joj se klasa pokorava, nego bi vjerovatno postojala neka vrsta međusobnog uticaja i uzajamnog ograničavanja partije i klase. Na taj način bile bi zadovoljene, u većoj ili manjoj mjeri, obje strane. Partija bi bila predvodnik, ali bi klasa mogla da preispituje, kritikuje i ograničava njenu vodeću ulogu.
Lenjin i višepartijski sistem
Da bi takav sistem mogao da funkcioniše, a da ne dovede do atrofije demokratije, bilo bi potrebno da sistem bude višepartijski i da u njemu djeluju i druge autonomne organizacije, u prvom redu sindikati. Velike mase mogu da ograničavaju jednu moćnu i dobro organizovanu partiju samo tako što će djelovati posredstvom drugih organizacija. Atomizovana radnička klasa ili atomizovani narod, koji nema svoje autonomne organizacije, nikad se ne može oduprijeti dobro organizovanoj političkoj partiji. To ne moraju nužno da budu druge političke partije, već to mogu biti i sindikati, radnički savjeti i druge organizacije, pod uslovom da ne zavise od jedine partije ili od više partija koje djeluju u sistemu.
Gušenje višepartijskog sistema u sovjetskoj Rusiji nije bilo unaprijed smišljeni plan boljševika. Nigdje se, do oktobarske revolucije, u boljševičkim spisima ne govori o tome da će buduća država biti jednopartijska. Čak u septembru 1917. godine Lenjin piše o tome da je mirna borba partija unutar sovjeta još uvijek moguća. To znači da je on u tom trenutku zagovarao strategiju osvajanja državne vlasti od strane sovjeta, u kojima bi bila formirana koaliciona vlada socijalističkih partija, pri čemu bi boljševici, iako takođe socijalistička partija, ostali u opoziciji.
Odmah po oktobarskom ustanku, Lenjin je napisao projekt rezolucije o slobodi štampe, u kome se, između ostalog, predlaže da hartija za štampanje novina bude pravično podijeljena između partija određene veličine. Neposredno po Oktobarskoj revoluciji, prvobitno čisto boljševička sovjetska vlada ubrzo postaje koaliciona, dvopartijska, jer u nju ulaze predstavnici partije lijevih esera. Lenjin je bio na čelu te vlade. Ona je još uvijek bila na vlasti u trenutku usvajanja prvog sovjetskog ustava, jula 1918. godine. Razlog raskida saradnje bili su suprotstavljeni stavovi dviju partija o postizanju separatnog mira sa Njemačkom, čemu su se lijevi eseri, kao i značajan, mada manjinski, dio boljševika, protivili.
Nedovoljno je poznato i to da su neposredno po oktobarskom ustanku počeli pregovori socijalističkih partija o njihovom ulasku u već formirani boljševički Sovjet narodnih komesara. U tim pregovorima učestvovali su i boljševici. Pregovori su propali zbog toga što su menjševici i eseri, kao suparničke partije, zahtijevali neprihvatljive stvari, između ostalog i da Lenjin i Trocki ne budu u koalicionoj vladi.
Koalicija socijalističkih partija nije bila moguća nakon Oktobarske revolucije zbog suviše velikih ideoloških i političkih razlika. Da nije bilo sporova o separatnom miru sa Njemačkom, koalicija boljševika i lijevih esera potrajala bi, barem još izvjesno vrijeme, što bi za snagu sovjeta kao organa vlasti i za njihov demokratski karakter bilo ljekovito. Činjenica je da u ratnim uslovima nije bilo realno očekivati da će partije biti sklone kompromisima. Znatan dio menjševika i eseri otvoreno su podržavali kontrarevolucionarne vojske i bili direktni vojni suparnici boljševika. Lijevi eseri su sredinom 1918. godine izvršili atentat na Lenjina i nekoliko drugih boljševičkih rukovodilaca iako u to vrijeme njihova partija nije bila zabranjena, pa da je morala pribjeći tim metodima političke borbe, da bi ubrzo podigli ustanak protiv vlasti. S druge strane, boljševici su u pojedinim fazama svoje vlasti pokazivali toleranciju, a u drugim fazama opet otvoreno neprijateljstvo prema drugim partijama. Bilo je perioda kada su njihove novine bivale zabranjivane i organizacije rastjerivane, ali i perioda u kojima su njihovi listovi legalno izlazili a predstavnici birani u sovjete, na izborima širom Rusije. Menjševici su, na primjer, osvojili 46 mandata u moskovskom sovjetu, 205 u harkovskom, itd. Vođa menjševika Martov priznavao je da su izbori za sovjete, održani 1920. godine, bili demokratski i da su u nekim slučajevima doveli do jačanja njegove partije.
Povodom smrti Kropotkina, jednog od vodećih anarhista, njegovi saborci su u 40.000 primjeraka legalno štampali govore u kojima su otvoreno kritikovali sovjetsku vladu.
Nakon 1921. godine više nije bilo realno očekivati da će višepartijski biti obnovljen. Ustanci mornara u Kronštatu i seljaka u više dijelova Rusije slabili su režim i on se branio tako što je zabranjivao opoziciju. Kratkoročno, to mu je pomoglo da opstane. Dugoročno, to je bilo loše za sistem u cjelini, jer je učvrstilo monopol jedine političke partije, koja je postala neotporna na kritike. Diktatura jedine partije imala je u prvih desetak godina obilježje dominacije institucijama te partije, odnosno podređenosti institucija partiji. Pošto partija nije bila jedinstvena, nego su u njoj postojale frakcije, koje su od Lenjinove smrti bile u otvorenom sukobu, ta nadmoć partije nad institucijama nije mogla biti totalna. Nakon prevlasti Staljinove frakcije, što se dogodilo 1929. godine, i sloma svih opozicionih struja u partiji, stvaraju se pretpostavke za potpuno potčinjavanje institucija partiji.
Birokratizovani partijski vrh nije bio sklon tome da dopusti bilo kakvu opoziciju, pa čak ni alternativne ideje koje ne bi imale karakter opozicije. Tako su i sindikati postali podređeni partiji. U takvom sistemu, odumiranje države bilo je nemoguće, ali i ideja da su sovjeti nosioci suvereniteta. Jednopartijski sovjetski sistem, to je nesumnjivo, nije bio osmišljen u mjesecima ili godinama prije Oktobarske revolucije. On nije bio shvaćen ni kao idealni i konačni tip političkog režima ni nakon što su boljševici počeli primjenjivati nedemokratske mjere protiv svojih protivnika. Nema dokaza da bi tako postupali da nije bilo građanskog rata i strane intervencije. Kad je građanski rat okončan, ustanovljeni režim već je pustio korjene i doveo do stvaranja birokratije kao nove vladajuće klase. Poražene partije već su nestale sa društvene i političke pozornice, a boljševička partija je ovladala svim institucijama. U takvim uslovima, obnavljanje višepartijskog sistema stavljeno je ad acta, kao prevaziđeno pitanje.
To čak i nije bio najveći problem. Veći problem bio je to što alternativni prijedlozi, mišljenja i programi nisu uopšte mogli dobiti organizovani izraz. To ne znači da su bili gušeni i kažnjavani. Naprotiv. U boljševičkoj partiji su tokom 20-ih godina postojale različite struje koje su iznosile vrlo različita, čak i suprotstavljena, mišljenja o tome kako treba razvijati društvo. Monolitnost nije bila obilježje boljševičke partije i sovjetskog režima sve do kraja 20-ih godina. Pluralizam, shvaćen kao postojanje i borba različitih mišljenja i programa, postojao je, ali nije dobio organizacioni oblik političkih partija. On se javljao u boljševičkoj partiji i drugim organizacijama pod njenim uticajem, uključujući i sindikate.
Promjene politike u sovjetskoj Rusiji, kasnije u Sovjetskom Savezu, praktično od početka revolucije do kraja 1920-ih godina, bile su rezultat ne samo teških društvenih prilika i traganja za adekvatnim odgovorima na te prilike nego i unutrašnjih sukobljavanja u vladajućoj partiji, prevage jedne ili druge struje i, kao posljedica toga, promjena u politikama.
U svojim posljednjim spisima, Lenjin je ukazivao na problem birokratije. Predlagao je mjere koje treba preduzeti kako bi to društveno zlo bilo nadvladano ili barem stavljeno pod kontrolu. Prikovan za bolničku postelju, suočen sa skorim odlaskom sa životne i bez punog uvida u društvene probleme, Lenjin nije mogao ponuditi prava rješenja ovog društvenog zla. Predlagao je osnivanje novih kontrolnih organa, uvođenje više radnika u partijske i sovjetske organe, što su mogle biti djelimične i privremene mjere. Da je poživio, Lenjin bi se morao uhvatiti u koštac sa birokratijom kao najvećom opasnošću za sovjetski sistem. Ne možemo znati kako bi se borio protiv nje i kako bi osmislio sovjetski sistem. Ono što znamo iz današnje perspektive jeste da sovjetski sistem nikad nije dobio priliku da ostvari ideju masovne demokratije koju je Lenjin zagovarao, kao što ni njegove ideje izrečene neposredno prije i poslije revolucije nikad nisu dobile priliku da budu realizovane.
Crveni teror
Teror revolucionarnih i kontrarevolucionarnih snaga javio se još u toku francuske revolucije. U Rusiji, istovremeno su postojali crveni i bijeli teror, s tim što je crveni teror bio reakcija i odgovor na bijeli teror. Oktobarska revolucija izvedena je uz malo ljudskih žrtava, pogotovo u Petrogradu. Nešto više ih je bilo u Moskvi. Početak građanskog rata i strane intervencije značili su novo zaoštravanje neprijateljstava, što je stvorilo povoljne uslove za primjenu mjera terora na obje strane. Crveni teror, međutim, nije bio zamišljen kao obilježje boljševičkog režima ni prije revolucije, ali ni skoro godinu dana nakon što su boljševici preuzeli vlast. Ne samo da Lenjinovi spisi ne sadrže stavove o tome da je teror obilježje revolucionarnog režima, nego je sam režim bio popustljiv prema svojim protivnicima skoro godinu dana svog postojanja.
Više primjera pokazuje odsustvo boljševičke želje za sprovođenjem crvenog terora u prvim mjesecima nakon revolucije. Nakon što su uhapšeni kadeti koji su pružali oružani otpor vlasti, boljševici su odlučili da ih puste, na časnu riječ da se više neće boriti protiv vlasti, što ovi nisu ispoštovali. Na slobodu je pušten i general Krasnov, takođe pobunjenik protiv boljševičke vlasti, koji je poslije oslobođenja odmah postao jedan od organizatora bijele vojske. Članovi Privremene vlade, koje su boljševici uhapsili tokom oktobarskog ustanka, vrlo brzo su pušteni na slobodu. Odnos prema lijevim eserima, koji su u julu 1918. godine digli ustanak, nakon što su prethodno ubili njemačkog ambasadora, bio je tako blag, da je njemačka vlada osjetila potrebu da protestuje. Kongres sovjeta je neposredno po ustanku ukinuo smrtnu kaznu, a Lenjin je izjavio da se nada da mjere terora, poznate u francuskoj revoluciji, neće morati da budu primijenjene. Kada je smrtna kazna, zbog pogoršavanja situacije na frontu, ponovo uvedena i primjenjivana neko vrijeme, Lenjin je predložio njeno ukidanje početkom 1920. godine, jer je građanski rat bio pri kraju. Za sve to vrijeme, bijeli teror već je počeo i bio je neuporedivo suroviji.
Boljševici su proglasili crveni teror u septembru 1918. godine, skoro godinu dana po dolasku na vlast. Uradili su to nakon ustanka lijevih esera, pokušaja atentata na Lenjina, Trockog i Zinovjeva, te ubistva nekolicine boljševičkih vođa. Provodili su ga sa različitim intenzitetom, nekad nemilosrdno i krvavo, a nekad u blažem i manje oštrom obliku.
Nije stvar u tome da se opravdava crveni teror, već u tome da se sve činjenice iznesu na vidjelo, kako one koje ne idu u prilog boljševicima, tako i one koje im idu u prilog. Kao, uostalom, i činjenice koje treba da bace svjetlo na uzroke i posljedice bijelog terora. Danas se bijeli teror zanemaruje i prećutkuje. Čak se i ne opravdava. O njemu se jednostavno ćuti, jer tako je ideološki oportuno. S druge strane, crveni teror se, kao i bijeli uostalom, ne smješta u društveni kontekst, ne pokušavaju se razumjeti i objasniti njegovi korjeni i uzroci, kao da to nije bio društveni fenomen, nepoželjan, doduše, ali ipak fenomen koji nije izazvan zlom naravi nekih pojedinaca, već nastao kao izraz građanskog rata i borbe na život i smrt koju su vodila dva svijeta. Suština nije u tome da se opravda strijeljanje ljude ili zatvaranja bez suđenja. Suština je u tome da se razumije u kojoj mjeri se to događalo, zašto se događalo, šta je bilo uzrok a šta posljedica i da se skrene pažnja na razmjeru crvenog i bijelog terora. Samo na taj način mogu se, barem djelimično, izbjeći zamke aistorijskog ideološkog pristupa.