Engleski filozof Alfred Nort Vajthed jednom prilikom je zapisao da je čitava zapadna filozofija samo fusnota na Platonova dela. Za tekst koji sledi može se reći da je fusnota na stavove češkog filozofa i marksiste Karela Kosika (1926-2003). Danas, 21. 02. 2023. navršava se dvadeseta godišnjica njegove smrti. Ovaj tekst utoliko je neka vrsta omaža Karelu Kosiku i poziv na čitanje njegovih dela. Predstavljanju njegove biografije i njegove misli biće posvećen poseban tekst.
Kritike koje tzv. opoziciona javnost upućuje na račun Aleksandra Vučića i njegove Srpske napredne stranke često imaju prizvuk zgražavanja moralne i estetske prirode. Štaviše, može se reći da je pored kritike režima koja je po svojoj prirodi institucionalistička, budući da njeni eksponenti režimu zameraju to što je zarobio i devastirao institucije, moralistička i estetička kritika dominantna u diskursu koji možemo da čujemo ili čitamo u medijima koji se ne libe da kritikuju režim. To pogotovo važi za intelektualno krilo opozicije, to će reći za intelektualce i umetnike, prvenstveno iz glumačke branše. Oni o Vučiću i njegovom režimu govore kao o oličenju beskrupuloznosti, beskarakternosti, primitivizma i bahatosti. Takvi kritički tonovi posebno su izraženi prilikom kritika politike koju vlast SNS sprovodi u prestonici. Tako na opozicionim medijima često čujemo priču o tome kako su primitivci koji o duhu Beograda ne znaju ništa prestonicu kindapovali i pretvorili u palanku i Meku za investitore koji nemaju osećaj za lepotu, tradiciju i kulturu.
Kritikama Vučićevog režima koje su moralistički i estetički intonirane, međutim, nedostaje strukturalna komponenta. Reč je o tome da kritike ove vrste problem ne prepoznaju u samom sistemu na osnovu kojeg srpska država i društvo funkcionišu i položaju koji taj sistem zauzima u sistemu međunarodnih ekonomskih i političkih odnosa. Kritičari ovog tipa smatraju da je stvar u tome da se insititucije sistema oslobode i da ključne pozicije na svim društvenim nivoima zauzmu kompetentni, obrazovani i čestiti ljudi, koji uz to po mogućstvu treba da imaju osećaj za „duh grada“, što smo, primera radi, često imali priliku da čujemo kada je Vladeta Janković bio kandidat opozicije za gradonačelnika Beograda.
Da bismo dodatno konkretizovali naše odveć apstraktne kritike moralističkih i estetičkih kritika Vučićevog režima, moramo da analiziramo fenomen bahatosti i primitivizma koji su u ponašanju brojnih pripadnika vladajuće klase i političkog režima zaista uočljivi i prisutni, da bismo potom pokušali da ukažemo na razloge takvog ponašanja koji su strukturne prirode. Ali ostvarenje proklamovanih zadataka ne zahteva mnogo truda. Reč je, naime, o tome da je češki filozof marksističke orijentacije Karel Kosik fenomen primitivizma vladajućih klasa uočio i na maestralan način objasnio. To je on učinio koristeći pojam lumpenburžoazija, čime je podsetio na koncepciju lumpenburžoazije i lumpenrazvoja koju je razvio zastupnik teorije o razvoju nerazvijenosti Andre Gunder-Frank.
Utoliko nam preostaje da predstavimo stavove Karela Kosika, koje ćemo dopuniti analizama Andre Gunder-Franka. Pritom ćemo umesto prepričavanja Kosikovih analiza, posegnuti za navođenjem njegovih briljantno formulisanih stavova.
U jednom od tekstova, odnosno razgovora koji je sa njim vodio Petr Prouza, a koji se našao u njegovoj knjizi O dilemama suvremene povijesti, kako njen naslov glasi u prevodu na hrvatski, Karel Kosik je izveo jednu analizu, odnosno „fenomenologiju nastupanja lumpenburžoazije“, da pozajmimo deo sintagme koja stoji u naslovu čuvenog teksta Milana Kangrge, koji je inače napisao predgovor za hrvatsko izdanje pomenute Kosikove knjige1[1].
Kosik naime, konstatuje da mnogim intelektualcima „ne dolazi do uma da u kohabitaciji sa suvremenim kapitalizmom (superkapitalom) demokracija može funkcionirati samo kao ograničena “vlada naroda”, limitirana, polovična, uz to iznutra podrivana novim slojem – lumpenburžoazija.“ A u bivšim socijalističkim zemljama javljanje lumpenburžoazija na sceni istorije jeste posledica restauracije kapitalizma. O restauraciji kapitalizma Kosik kaže sledeće:
Restauracija kapitalizma: mrtvi ustaju iz groba i kao prikaze, strašila, nesputani instinkti posjedovanja ponovo obilježavaju sudbine ljudi. Kakva čudna pravednost dolazi na svijet u restitucijama i privatizacijskim aktima, u raspodjeli, rasprodaji, prodavanju, raskradanju imovine, koje je nominalni vlasnik bio (ili i nadalje ostaje!?) narod? …’Žablja gramzivost’ oslobađa ljude od kritičnosti i baca ih u mučne uloge. Na tekućoj traci vode se tvrdokorni sporovi o imetku koji je plod tuđeg, a ne nikako vlastita rada ili poduzetnosti. Sin protiv oca, susjed protiv susjeda, poduzetnik protiv poduzetnika povlače nož zbog imetka, kao u stara vremena. Pošast pohlepe, podlosti, parazitske potrošnje zahvaća društvo, prodire sve do njegovih vrhova, razbija i takozvane bolje obitelji. (…)
Lumpenburžoazija nije pojedinačan, izolirani slučaj, nego društvena nužnost (kauza), nikako nije slučajna pojava, nego fenomen u kojem se suvremenost iskazuje u cjelini, kao i njezina ugroženost. Lumpenburžoazija se regrutira od obogaćenih, ali za razliku od normalnih, pristojnih pripadnika svoga sloja spaja svoje poduzetništvo s mafijaštvom, podvalama, s kriminalnim podzemljem.
Povijesna laboratorija jest iskušavanje ili eksperimentiranje posebne vrste: ljudi nešto pokušavaju, provjeravaju svoje sposobnosti i snage, podvrgavaju se ispitima života (trpljenje, razočaranja), ali podliježu također najrazličitijim napastima: obmanjivati, hvastati se, trčati za slavom. Tako shvaćeno iskustvo (radikalno različito od pozitivističkih koncepcija) omogućava nam vidjeti današnje doba kao utakmicu ili uzajamno iskušavanje demokracije i lumpenburžoazije. U razdoblju smo ispitnom, u kojemu lumpenburžoazija ispituje strpljivost i snagu demokracije, testira ih, a demokracija se u odnosu spram lumpenburžoazije provjerava (testira): što ona jest i kakve su joj granice. U tome ispitivanju i podlijeganju lumpenburžoazija otkriva da joj demokracija nije dorasla, zakonodavstvo je puno šupljina, činovništvo korumpirano, sudovi spori, a opća je atmosfera razdoblja takva da u njoj bolje uspijevaju lupeži nego pristojni ljudi.
Lumpenburžoazija je militantna, otvoreno antidemokratska enklava unutar djelujuće, ali polovične i stoga bespomoćne demokracije. Unosnije je, govori i prakticira “filozofija” lumpenburžoazije, biti hohštapler, razbojnik, nasilnik, nego pristojan čovjek: prevarant računa s tim da će izbjeći pravdu. Razlika između moralnog i nemoralnog gubi se, smatra se smješnim ostatkom prošlosti: Možeš biti karijerista, lump, pedofil, krivac, kukavica, ali ako se voziš u mercedesu, s poštovanjem skidaju pred tobom šešir i vrata su ti otvorena.
Lumpenburžoazija je ne samo crna savjest suvremene epohe i njezina anonimnog diktatora, nego je također i vjerno, i stoga odbacivano i prekrivano, zrcalo univerzalno provođene devastacije. Na planeti se već ostvaruje u masovnom razmjeru grandiozni eksperiment (laboratorijsko ispitivanje): reducirati čovjeka na simbiozu neograničene gramzivosti i racionalnog proračunavanja. Što je skrivena tendencija superkapitala, iskazuje u karikaturalnoj bestidnosti, otvorenosti i bezobzirnosti lumpenburžoazija. Planetarna ekonomija suvremena polusvijeta zahtijeva za svoje postupke, pa ga zato i prefabricira, stvorenje, neki mu kažu ’ljudski faktor’, opremljeno dvjema temeljnim, dopunjujućim se osobinama: nikada nezavršenom nezasitnošću i kalkulantskim razumom. Moral je suvišan, ekonomski neproduktivan i gubitan. Kao nadomjestak, umjesto njega dolazi zbir dogovorenih ponašanja i postupanja. To nastojanje podriva same temelje povijesti, na kojima počiva antika, kršćanstvo, prosvjetiteljstvo. Nalazimo se na raskršću.
Današnji kapitalizam nije samo efikasan motor što ubrzano izbacuje šarolikost roba, artefakata, informacija, užitaka, nego je u određenu smislu, također, prije svega proizvođač praznine i sterilnosti. Na jednoj strani profiti i komfor, na drugoj strani uboštvo duha i duše, naličje i lice jedne medalje. Ispraznost, dosada, droge, porno, prostakluk idu jedno s drugim, proizlaze iz jednog izvora. A lumpenburžoazija izrasta iz istih ’korijena’, tj. planetarne iskorijenjenosti kao droga, mafijaštvo, agresivnost. Droge – taj nesvjesni izraz očaja mladih ljudi koji uslijed praznine, koju joj nameće, servira, nudi planetarni sistem.
Svojom pukom neuhvatljivom prisutnošću, lumpenburžoazija stvara klimu u kojoj se podvale, korupcija, makinacije udružene s kriminalom i drogama smatraju normalnošću. Ovu izvrnutost posrnula žurnalistika ukrašava frazama da, naravno, moramo platiti danak za slobodu. Tamo, gdje na javnu atmosferu razdoblja utječe lumpenburžoazija, običan građanin (sasvim nelaboratorijski) trpi svoju bespomoćnost i povlači se u privatnost. Novodobni Thrahimahos pobjeđuje nad Sokratom.”
Na kraju izlaganja Kosik zaključuje da globalno vladanje svetom „ne obavlja danas tradicionalni kapitalizam kao historijski najproduktivniji privredni sistem, nego superkapital, koji prodire u sva područja ljudskog života, ima svoju ekonomiju, svoju politiku, svoj moral, svoju kulturu. Ne ograničava se na proizvodnju robâ; i povećanje profita, nego određuje prirodu vremena, prostora, kretanja, danomice i masovno preobražava svijet u polu-svijet, nije, dakle, kao Horov čelični most “slobodan od bilo kakve metafizike”, sam je povijesni oblik metafizike.”
Kosikova fenomenologija lumpenburžoazije podseća na koncepciju lumpenburžoazije i lumpenrazvoja koju je razvio zastupnik teorija zavisnosti Andre Gunder-Frank. Baveći se razvojem kapitalizma u Latinskoj Americi u periodu nakon oslobođenja latinoameričkih zemalja od španskog kolonijalizma, Gunder-Frank je ukazao na to da su i pored izgradnje infrastrukture i početaka industrijalizacije novoformirane države Latinske Amerike ostajale nerazvijene. Jer razvoj infrastrukture i počeci industrijalizacije nisu bili mogući bez značajnog udela stranog kapitala. Evropske ekonomske sile tog doba, poput Engleske, preko direktnih investicija i zajmova koje su davali državama Latinske Amerike, ubrzo su, s obzirom na to da ove države nisu mogle da vrate zajmove, postali vlasnici prirodnih bogatstava i jeftine radne snage. U knjizi Lumpenburžoazija i lumpenrazvoj, koju je 2002. godine objavila izdavačka kuća CID iz Podgorice, Gunder-Frank ističe da je u Latinskoj Americi pobedila „’evropska partija’ “dominantne lumpenburžoazije – proizvođači i izvoznici ruda, poljoprivrednih i stočarskih proizvoda…” Ona je zato dočekala sa oduševljenjem “doktrinu slobodne trgovine i često bolje od mančesterskih industrijalaca zastupala politiku laissez faire. Dozvolila je državi da radi ono što odgovara buržoaziji i sprečila je da radi ono što buržoaziji ne odgovara” (Frank 2002: 75). “Evropska lumpenburžoazija” na taj način je stvorila “’nacionalne’ lumpendržave koje nikada nisu stekle istinsku samostalnost već su jednostavno bile, i ostale, snažan instrument lumpenburžoaske politike lumpen razvoja”(Isto, str. 73). Posledica je koncentracija dohotka u nekoliko ruku, limitiranje domaćeg tržišta, destimulacija domaće privrede i povećanje stepena zavisnosti (Isto, str.77).
Da je sličan model na delu bio i u Jugoslaviji između dva svetska rata pokazao je Rade Pantić, pozivajući se na rad Sergija Dimitrijevića Strani kapital u privredi bivše Jugoslavije iz 1958. godine. Dimitrijević uzroke razvoja jugoslovenske privrede „ne vidi u nedostatku društvenog konsenzusa, balkanskom mentalitetu ili u manjku preduzetničkog duha i evropskih kulturnih vrednosti, već u strukturnoj poziciji tadašnje jugoslovenske privrede u međunarodnoj podeli rada. Razvijene zemlje centra kapitalističkog svetskog sistema su, pre svega, bile zainteresovane da razviju privredu novonastalih država balkanske periferije u onoj meri u kojoj će ona služiti kao rezervoar jeftine lokalne radne snage koja će snadbevati industriju u njihovim matičnim zemljama rudnim sirovinama i primarnom hranom. Nastanak kapitalističkog sektora privrede u balkanskim zemljama jeste tako, učinak delovanja kapitala centra koji je kolonijalnim i polukolonijalnim metodama izgradio izvoznu industriju u ovim zemljama koja je odgovarala njegovim potrebama.2“
Kosikovi stavovi o reastauraciji kapitalizma, superkapitalu i lumpenburžoaziji dakle ukazuju na to da je i u jednom delu Evrope krajem XX i početkom XXI veka na istorijsku pozornicu stupio model kapitalizma koji podseća na način delovanja ovog ekonomskog sistema iz prošlih vremena; to je način delovanja koji je Andre Gunder Frank nazvao koncepcijom lumpenrazvoja. Očigledno je da se priča o lumpenburžoaziji ponavlja svaki put kada je na nekom delu planete Zemlje potrebno ući u proces novog ciklusa akumulacije kapitala. Razume se da su ponavljanja uvek ponavljanja sa specifičnim razlikama, da upotrebimo terminologiju francuskog filozofa Žila Deleza.
Ako uzmemo u obzir psihosocijalni portret lumpenburžoazije (fenomenologija njenog nastupanja i njena karakterologija) koji je ispisao Karel Kosik i strukturno mesto lumpenburžoazije i njenih političkih zastupnika u okviru svetskog kapitalističkog sistema (sistemska analiza) koje je detektovao Andre Gunder Frank, možemo uvideti da se Vučićevi moralistički kritičari hvataju isključivo za neku vrstu karakterologije pripadnika vladajućeg režima ne shvatajući da su oni politički eksponenti lumpenburžoazije čije društveno nastupanje i ponašanje proizilazi iz uloge koju ona igra u teatru svetskog kapitalističkog sistema, odnosno teatru Superkapitala, kako je savremenu formu kapitalizma nazvao Karel Kosik. Utoliko za moralističke kritičare Vučićeve vladavine treba da važi jedno „horkhajmerovsko pravilo“ koje kaže da onaj ko neće da govori o periferijskom kapitalizmu ne treba da govori o bahatosti, primitivizmu i korupciji, isto kao što treba da ćuti o fašizmu!
Na kraju, da ne bude zabune, to da u redovima domaće lumpenburžoazije, vladajuće partije i u svetu medija dominiraju bahati i osioni ljudi bez skrupula zaista jeste činjenica, koju ni levica ne sme da zanemari. Jer levica nikako ne sme da prenebregne etičke i estetske dimenzije ljudske egzistencije i njihov značaj, mesto i ulogu u životu zajednice, pogotovo zajednice koja pledira na to da se zove socijalistička. Levica u tom pogledu treba da uvaži stav osvedočenog marksiste Dejvida Harvija koji ističe da „pitanje kakvu vrstu grada (mi bismo dodali i zajednice) hoćemo ne može biti razdvojeno od pitanja kakav tip ljudi hoćemo da budemo, za kakvim vidovima društvenih odnosa tragamo, kakav odnos prema prirodi negujemo, za kakvim načinom života žudimo i kakvih estetskih vrednosti se pridržavamo“ (Harvi 2013:27).
Što se levice tiče, stvar je u tome da ona primarno treba da se fokusira na razloge moralno-estetskog i socijalno-psihološkog posrnuća koji su strukturne prirode i koji potvrđuju da je marksistička teza o društvenom biću koje određuje društvenu svest u velikoj meri relevantna, iako, to treba posebno naglasiti, ne sme da bude apsolutizovana jer u tom slučaju može da postane dogmatska. U ovom slučaju to znači da položaj koji domaća lumpenburžoazija zauzima u okviru svetskog kapitalističkog sistema proizvodi lumpenburžoasko ponašanje i lumpenburžoaske karaktere.
Foto: NATO/Flickr
REFERENCE:
Gunder-Frank, Andre (2002), Lumpenburžoazija i lumpenrazvoj, Podgorica: CID.
Harvi, Dejvid (2013), Pobunjeni gradovi, Novi Sad: Meditteran Publishing.
Kosik, Karel (2007), O dilemama suvremene povijesti, Zagreb: Razlog.
- Kosikovi stavovi o lumpenburžoaziji mogu se pročitati i na sledećem linku: http://www.republika.co.rs/306-307/32.html.
- [2] https://respublicacasopis.net/2022/12/14/anti-socijalisticki-konsenzus/.