O autoru:
Nikola Kotur (Sremski Karlovci, 18. decembra 1899. – Logor Hatingnah, Jakutska Autonomna Sovjetska Socijalistička Republika, 24. februara 1938.) bio je sin Dušana Kotura, profesora muzike i dirigenta hora u Karlovačkoj gimnaziji i Bogosloviji. Nakon završene Karlovačke gimnazije, Nikola Kotur otišao je u Prag da studira arhitekturu. Po svemu sudeći, već u Karlovcima je došao u dodir sa komunističkim idejama, pošto je u Pragu 1919. godine bio jedan od osnivača Kluba jugoslovenskih studenata marksista. U Pragu je studirao arhitekturu na Češkom tehničkom univerzitetu. 1923. godine, nakon završenih studija, mladi arhitekta Kotur vraća se u Beograd, i postaje član KPJ i SKOJ-a. Pored toga, Kotur postaje predsednik Saveza radničke omladine Jugoslavije (SROJ), legalnog krila SKOJ-a, i član Okružnog komiteta SKOJ-a za Srbiju. U julu 1924. godine je uhapšen tokom postupka zabrane SROJ-a, a po puštanju iz zatvora postaje član CK SKOJ-a. Početkom 1925. godine radi kao skojevac u Hrvatskoj i pomaže pri sprovođenju pravilne linije po nacionalnom i seljačkom pitanju (koju iznosi u tekstu koji sledi). Iste godine ga država osuđuje na osam i po meseci zatvora. Po izlasku iz zatvora, Nikola Kotur postaje politički sekretar CK SKOJ-a i predstavnik u Pokrajinskom sekretarijatu KPJ za Srbiju. U oktobru 1927. godine ponovo je uhapšen, i pod batinama je odao policiji podatke o drugovima, zbog čega je u julu 1928. godine isključen iz SKOJ-a, a potom i iz i KPJ.
U februaru iste godine osuđen je na pet godina robije, ali je uspeo da u maju pobegne iz zatvorske bolnice. Posle skrivanja u Beogradu, odlazi u Beč, a potom u Berlin. U Berlinu završava studije arhitekture i živi tamo kao politički emigrant do proleća 1930. godine. Tada, na poziv Međunarodne crvene pomoći, dolazi u SSSR. Od 1931. do 1933. godine radi kao projektant na izgradnji grada Magnjitogorska. Potom se sa suprugom Nemicom i dve ćerke seli u grad Mitišči kraj Moskve, gde isto radi u struci. 1935. godine, tokom Sedmog kongresa Kominterne, KPJ je odobrila njegov zahtev da se vrati u članstvo partije. Međutim, 14. marta 1937. godine, Kotur je uhapšen od strane NKVD-a, u jeku Staljinove Velike čistke. Osuđen je na pet godina zatvora zbog „kontrarevolucionarne trockističke agitacije i propagande.“ Poslat je na prinudni rad na Daleki istok i radio je kao rudar u Daljstrojevom rudniku „Partizan.“ U logoru je upoznao poznatog sovjetskog pisca i komunistu Varlama Šalamova, koji Kotura spominje u svojim „Pričama sa Kolime.“ Po tvrdnjama Šalamova, Kotur je osuđen na smrt zato što nije ustao prilikom smotre tokom dolaska novog zapovednika logora, Leonida Mihajloviča Anisimova. 17. februara 1938. godine osuđen je na smrt streljanjem zbog „sabotaže“ i kazna je izvršena sedam dana kasnije, u obližnjem vojničkom logoru Hatingnah (Хатынгнах). Obe sudske presude nad Koturom su poništene 1956. i 1957. godine, te je on formalno rehabilitovan.
Tekst koji sledi je do sada jedini poznati objavljeni teorijski rad Nikole Kotura. Međutim, kao arhitekta u SSSR-u, iza sebe je ostavio više radova. Bio je autor više radničkih stambenih zgrada u naselju „Proljetarij“ u Mitišču. Njegov školski drug, Dimitrije Stanisavljević – Krka, navodi da je u Magnjitogorsku Kotur bio pomoćnik „glavnog arhitekte toga grada.“ Moguće je da se radi o Pavelu Blohinu ili Alekseju Dukeljskom. Detalji o radu Kotura u Magnjitogorsku nisu poznati. Iako se o Koturu u socijalističkoj Jugoslaviji pisalo već krajem pedesetih, s obzirom da se o njegovom životu znalo jako malo i da tridesetih nije bio politički aktivan, većina njegovog političkog i umetničkog rada je zaboravljena. Istoriografiji je bio poznat prvenstveno kao žrtva političkih procesa u Kraljevini SHS dvadesetih, i nije bio deo zvanične kulture sećanja.
Kontekst:
Na Sedmoj balkanskoj komunističkoj konferenciji, održanoj u Moskvi u julu 1924. godine, Lazar Stefanović, predstavnik partijske „desnice“ koja je negirala značaj nacionalnog pitanja za marksiste, optužio je Kominternu za unošenje zabune u KPJ po nacionalnom pitanju. Rekao je da je Kominterna odgovorna za „gomilu nesporazuma, kontradikcija i konflikata. Sa jedne strane, moramo da se borimo protiv cepanja Jugoslavije. Sa druge strane, možemo da govorimo i potpuno suprotno.“ Dmitrij Manuilski je na to lakonski odgovorio „Ovo je lenjinistička pozicija.“
Ova naizgled cinična formulacija člana Prezidijuma Kominterne zapravo je potpuno tačna. Ono što je Maniulski pokušao da objasni „desnoj frakciji“ bila je činjenica da se komunistička politika prema nacionalnom pitanju ne zasniva na apstraktnim principima, nego na odnosu klasnih snaga u datom periodu. Drugim rečima, materijalni uslovi određuju komunistički pogled na nacionalno pitanje. Dok je „leva frakcija“ pokušavala da artikuliše lenjinistički odgovor, usvajajući pravo na samoopredeljenje do otcepljenja u različitim formama, „desna frakcija“ je smatrala da će bavljenje nacionalnim pitanjem samo udaljiti radništvo od klasne borbe, i da ga treba izbegavati.
U ovoj raspravi, najbolje marksističko objašnjenje prava na samoopredeljenje izneo je Nikola Kotur. Dok su i određene pristalice partijske levice uzdizale samoopredeljenje na nivo apstraktnog slogana koji je u svakom trenutku primenjiv, Kotur je objasnio njegovu materijalnu osnovu. Uradio je to na primeru „hrvatskog pitanja,“ koje je, zbog snage Stjepana Radića i HRSS-a kao centralnih opozicionih snaga u Kraljevini SHS, postalo i najbitnije pitanje političkog života u monarhiji. Kotur prvo objašnjava da nacionalno pitanje nije cilj po sebi, nego da je značajno jer predstavlja „centralni unutrašnje-politički problem Jugoslavije.“ Kao takvo, ima najveći mobilizacijski potencijal i neophodno je ispravno postaviti se prema njemu, da bi se moglo iskoristiti za destabilizaciju društva i stvaranje revolucionarne situacije.
Kotur je ovaj članak u „Radniku“ napisao 30. septembra 1923. godine. Vreme je izrazito bitno, jer je on izašao oko dve nedelje nakon neuspelog komunističkog ustanka u Bugarskoj, i nepuna četiri meseca nakon desničarskog državnog udara Aleksandra Cankova. Događaji u Bugarskoj bili su od najvećeg značaja za KPJ i predstavljali su ključni faktor koji je oblikovao njeno gledište po nacionalnom pitanju. Ovo postaje naročito jasno čitajući članak Nikole Kotura, koji se više puta osvrće na bugarski slučaj kao primer.
Tokom 1923. godine, u Kraljevini SHS formiran je federalistički blok, u koji su ulazile Hrvatska republikanska seljačka stranka, Slovenska ljudska stranka i Jugoslovenska muslimanska organizacija. Oni su bili suprotstavljeni srpskom centralizmu pod kontrolom dinastije Karađorđević, koji je u to vreme predstavljala koalicija Pašićevih radikala i Pribićevićevih demokrata. Međutim, nakon izbornog uspeha federalističkog bloka u martu 1923. godine, radikali su postigli načelni dogovor sa federalistima, poznat kao Markov protokol. Leva frakcija KPJ videla je ovaj protokol kao pokušaj cepanja federalističkog bloka, postizanja sporazuma se njegovim „buržoaskim elementima“ i početkom „nasilnog gušenja jednog snažnog seljačkog pokreta.“ Drugim rečima, videli su upravo ono što se dogodilo u Bugarskoj u junu 1923. godine.
Koturov članak objašnjava zašto, uprkos tome što Radić radi u interesu hrvatske buržoazije, a ne hrvatskog seljaštva, komunisti treba da rade na savezu s njim. Kotur pristupa Radiću bez iluzija: piše ne samo o njegovim vezama sa zagrebačkim industrijalcima, nego i sa britanskim imperijalizmom, koji se preko HRSS-a sukobljava sa frankofilnom politikom Karađorđevića. Međutim, ono što je bitno, po Koturovom mišljenju, nije ko vodi Radićev pokret, nego ko ga podržava – a podržava ga hrvatsko seljaštvo, kao i seljaštvo drugih manjinskih naroda u Jugoslaviji.
U ovome leži suština nacionalnog pitanja kao seljačkog pitanja za tadašnje komunistkinje i komuniste. Savez sa Radićem je sredstvo za pridobijanje masa u periodu kada revolucionarni pokret opada, iako je kapitalizam i dalje nestabilan. A priori odbacivanje Radića značilo bi a priori odbacivanje komunizma od strane masa koje Radiću veruju. Sa druge strane, kroz savez s njim, komunisti bi mogli da guraju političku liniju za koju se HRSS zalaže, ali koju je nespreman da sprovede u delo, jer u konačnici ne služi interesima radništva i seljaštva koje ga podržava. Suština politike partijske levice bila je ta da, Koturovim rečima, „danas u doba latentne revolucije svaki pokret širokih masa koji tu ravnotežu narušava ima revolucionaran karakter.“
Tekst:
Predstojeće razbijanje federalističkog bloka i nasilno gušenje hrvatskog seljačkog pokreta nisu pojave preko kojih N. R. P. J. može i sme da pređe ćutke. Jer učiniti to značilo bi ponoviti jos jednom bugarski slučaj, ponoviti pogrešku koju je učinila bugarska komunisticka partija u sukobu izmedju Stambolijskog i građanskog bloka, značilo bi mirno pustiti još jače učvršćivanje ovoga režima reakcije, značilo bi ravnodušno dozvoliti da jedan snažan pokret revoltovanih seljackih masa bude slomljen, i da te revoltirane seljačke mase svrše u močvari poraza, pasivnosti i razočaranja. A za našu partiju pružilo bi to nov dokaz nesposobnosti za vođenje jedne revolucionarne politike i nov dokaz nepoznavanja puta kojim se postaje partija masa.
Nacionalni problem je centralni unutrašnje-politički problem Jugoslavije. Kao takav on predstavlja jednu važnu dinamičku silu u našem društvenom životu – jer je u stanju da pokrene najšire mase narodne. Taktika jedne proleterske klasne partije mora da se kreće u smislu mobilisanja i koncentrisanja svih dinamičkih društvenih elemenata. Interes buržoazije je održavanje društvene ravnoteže, interes proletarijata je narušavanje te ravnoteže; i zato naročito danas u doba latentne revolucije svaki pokret širokih masa koji tu ravnotežu narušava ima revolucionaran karakter. Proleterska klasna partija mora da podupre sve dinamičke, antistatičke društvene pokrete, da ih podrži i produbi do njihove klasne suštine, ona mora u svim pitanjima koja pokreću široke narodne mase da zauzme takvo aktivno držanje koje će omogućiti prevođenje tih masa na platformu njene borbe, na platformu klasne borbe. Stav partije mora dakle da bude takav da sa jedne strane istakne klasnu suštinu sukoba, a sa druge strane da pruži tim masama aktivan dokaz da jedino proleterska klasna partija hoće i može da se bori protiv onoga što te mase pritiskuje.
Nacionalni pokreti – u našem slučaju hrvatski seljački pokret – bezuvetno su takve dinamičke društvene sile pred čijim revolucionarnim značenjem mi ne možemo i ne smemo zatvoriti oči i pustiti ih da svrše u močvarama. Dovoljno bi bilo upozoriti na držanje nemačke komunističke partije i na njena nastojanja da nacionalistička osećanja nemačke sitne buržoazije iskoristi protiv krupnog kapitalizma,1 pa da se shvati kako mora da izgleda ispravno držanje jedne proleterske klasne partije prema nacionalističkom pokretu.
Hrvatski republikanski seljački pokret ima sve karakteristike seljačkih pokreta nastalih posle rata. Rat je sa jedne strane bio velika politička škola za seljačke mase a sa druge strane podigao je ekonomski značaj sela kao nikada u predratno vreme i time kod seljaka podigao svest o njihovoj važnosti. Rezultat toga je bilo političko buđenje seljačkih masa – zahtev za „seljačkim pravicama“.
Hrvatska buržoazija pristupila je tom seljačkom staleškom pokretu tek onda kada je srpska buržoazija, iskorišćujući svoju političku hegemoniju, počela da je pretvara i u ekonomsku. Mase je uz to revoltiralo što je jedan nekulturniji režim nametnut jednom kulturnijem miljeu (karakterističan je povik na Srbe da su “batinaši”). Dve nacionalne svesti koje su postojale od ranije, srpska i hrvatska, iskorišćene su u ovom sukobu i tako je on dobio nacionalističko obeležje.
Bezobzirna hegemonistička politika srpske buržoazije dovela je do koncentracije svih nezadovoljnih elemenata do ostvarenja federalistickog bloka, koji je sa projektovanim ostvarenjem makedonske federalističke seljačke stranke2, postao ozbiljna opasnost za hegemoniju srpske buržoazije. Tim što je dinastija vezala sebe uz hegemonističku politiku srpske buržoazije dobio je prvo hrvatski seljački pokret a kasnije i federalistički blok izvestan republikanski karakter. Čitav taj sukob izmedju srpske i hrvatske buržoazije ima svoju potporu i u imperijalističkim sukobima velikih sila, jer dok srpska buržoazija vodi frankofilsku politiku dotle je Radić svoj pokret vezao za kola engleskog imperijalizma i služi kao eksponent engleske politike na Balkanu.
Radićevoj koncepciji federalističkog bloka mora se priznati izvesna veličina ali je njegova politika u suštini buržoaska politika od koje hrvatski seljaci ne mogu imati nikakve koristi. Dosadašnje naše shvatanje nacionalnog pitanja – a hrvatskog pitanja specijalno – bilo je fatalističko, mehanističko, shvatanje karakteristično za socijaldemokratski pokret pre rata. Držanje koje je iz toga rezultiralo bilo je pasivnost i izgleda da se ni danas kada čitavo to pitanje stupa u akutan stadij ne misli da promene. Centralno vodstvo partije nije donelo još nikakve zaključke o nekoj akciji i to je već dokaz da ono ne shvaća dovoljno važnost momentalne situacije. Opasnost da se ponovi bugarski slučaj je tu, jer režim zadobijajući koncesijama buržoaske elemente federalističkog bloka preti da pristupi nasilnom gušenju jednog snažnog seljačkog pokreta i da time učvrsti reakcionarne pozicije i u državi i na Balkanu, a mi držimo skštene ruke.
Radnik od 2. o[vog] m[eseca]3 piše u članku „Razbijanje federalističkog bloka“ sledeće: „Radić je u ostalom to i sam priznao. I ono sto je tražio to i dobija. Begajući od jedinstvenog radničko-seljačkog fronta on je pao u zagrljaj buržoazije“ i zatim svršava da se već predviđa „kakvim će raspletom svršiti smušena i jalova politika Radiceve stranke ako on umesto saveza sa buržoazijom ne bude potražio savez radnih masa.“ Zar to nije isto držanje koje je bugarska K. P. zauzela prema Stambolijskom? Jer ta konstantacija nije ništa drugo nego stav čekanja: hoće Ii Radić ponuditi savez iIi ne. Ako ne, neka propadne: I ono sto je tražio to dobija. Kao da se nama radi o Radiću! Radi nam se sa onim seIjačkim masama koje idu za njim, a čije simpatije i poverenje mi možemo steći samo akcijom a ne ovakvim premudrim proročkim držanjem i izjavama.
U svakom slučaju moramo biti mi ona aktivna strana koja će ne samo proklamovati parolu radničko-seljačke vlade, i parolu jedinstvenog fronta nego koja će se i aktivno boriti da se što pre dođe do toga jedinstvenog borbenog fronta radnika i seljaka. Kao što nam nije ni „jedinstveni front“ proletarijata pao u usta kao zrela kruška, nego smo za njega morali da pođemo u borbu, isto tako moramo poći i u borbu za jedinstveni front radnika i seljaka. Sa nekoliko platonskih napisa u Radniku mi nikada nećemo doći u kontakt sa hrvatskim seljačkim masama niti ćemo ostvariti taj jedinstveni front.
Mi moramo pokazati hrvatskim seljačkim masama da one svoje hrvatske seljačke ciljeve ne mogu ostvariti u savezu ni sa svojom gospodom, ni sa slovenačkim popovima, ni sa bosanskim begovima4 jer će ih oni čim im se ponude vlasti i koncesije izdati – nego jedino uz pomoć radnika i seljaka čitave države. A pokazaćemo im to najbolje ako danas, kada se Radić sklanja u inostranstvo5, i kada ih pop Korošec izdaje pregovarajući sa radikalima6, stupimo u borbu spojivši njihove I svoje zahteve.
Taktika koju treba da primenimo je taktika jedinstvenog fronta. Treba odmah uputiti vođstvu Radićeve stranke otvoreno pismo sa pozivom za stvaranje jedinstvenog borbenog fronta radnika i seljaka sa parolama:
Za federativnu republiku radnika i seljaka.
Za radničku i seljačku vladu.
Agitaciju za taj jedinstveni front moramo sprovoditi najžilavije ne samo putem štampe nego i putem zborova i širenja letaka naročito po selima.
Na svaki napad režima na hrvatsku republikansku seljačku stranku moramo odgovoriti najširom protestnom akcijom a naročito u Srbiji. Jednom takvom akcijom možemo mi uveriti hrvatske seljačke mase da ćemo se mi ozbiljno boriti za njihove ciljeve i jedino tako u borbi možemo ostvariti jedinstveni front radnika i seljaka.
Put kojim proleterska klasna partija mora da prođe da bi postala partija masa nije put kroz zavetrinu, put neutralnosti, gubljenja inicijative i prećutnih sporazuma sa buržoazijom, nego put dela i aktivne borbe. Samo tako može partija ponovo da stekne izgubljeno poverenje masa i da ih povede ka pobedi.
- Misli se na katastrofalnu politiku Komunističke internacionale i KP Nemačke zasnovanu na podršci nemačkom nacionalizmu tokom krize u Ruru 1923. godine. Politika je proizašla iz analize Antante kao hegemonskog imperijalističkog bloka, što, u teoriji, čini svaku opoziciju Antanti potencijalno progresivnom. Više o ovakvoj politici možete pročitati u ovom članku Louisa Proyecta.
- Nije jasno o kojoj organizaciji Kotur ovde piše, jer u tom trenutku nije postojala „Makedonska federalistička seljačka stranka.“ Moguće je da se radio o VMRO Todora Aleksandrova, koja je uživala veliku podršku među seljaštvom, kako u bugarskim, tako i u jugoslovenskim delovima Makedonije. VMRO je prilikom državnog udara u Bugarskoj stala na stranu desnice, što se smatralo za veliki poraz politike Bugarske komunističke partije, jer je makedonski pokret uvek imao jaku levu komponentu, da bi do 1923. godine očito bio prepušten desnici.
- Članak je dostupan ovde.
- Misli se na predstavništvo Slovenske ljudske stranke i Jugoslovenske muslimanske organizacije. Prva je bila klerikalna partija, a druga je zastupala interese jugoslovenskih muslimana zemljoposednika.
- Radić je 21. jula 1923. godine otišao u inostranstvo, gde će ostati oko godinu dana, tražeći međunarodnu podršku za politiku HRSS-a. U to vreme se našao čak i sa vođom Komunističke partije Italije Antoniom Gramscijem, a putovanje je kulminiralo učlanjenjem HRSS-a u prokomunističku Seljačku internacionalu (Krestinternu).
- Ovo se odnosi na učešće vođe Slovenske ljudske stranke, Antona Korošca, u Markovom protokolu iz aprila 1923. godine.