Jedna od osnovnih ideja Oktobarske revolucije bila je ideja radničke kontrole. Njoj je posvećen jedan od prvih dekreta sovjetske vlasti, a boljševici su isticali ovu ideju još u proljeće 1917. godine, mnogo prije nego što je postalo izvjesno da će osvojiti vlast. Radnička kontrola je tako postala jedna od osnovnih tačaka političkog programa boljševičke partije.
Ideja radničke kontrole nije bila isključivo boljševička ideja, jer su je zastupali i mnogi radnički aktivisti koji nisu pripadali ovoj partiji. Ipak, boljševici su bili najdosljedniji u njenom zagovaranju, za razliku od drugih partija, pa i njihovih menjševičkih socijaldemokratskih protivnika, koji su smatrali da radnička kontrola može biti samo privremena mjera. Na koncu, Drugi kongres sovjeta radničkih i vojničkih deputata, koji je bio višepartijski po sastavu, iako pod boljševičkom dominacijom, izglasao je Dekret o radničkoj kontroli.
Donošenje ovog dekreta nije označavalo početak radničke kontrole. Ona se javila već nakon Februarske revolucije, razvijala se neujednačenim intenzitetom i, što je naročito važno, imala je različit sadržaj u pojedinim fabrikama i dijelovima zemlje. Radnička kontrola je postojala i nekoliko prvih godina nakon Oktobarske revolucije, da bi potom nestala u talasima ratnog komunizma, a potom i birokratizacije sovjetskog sistema.
JASNA TKALEC: ”Aprilske teze”
ALEXANDRE SUMPF : ”Boljševička zavera i nemački novac”
JASNA TKALEC: ”Velika Revolucija ili velika tragedija XX stoljeća?”
GORAN MARKOVIĆ: ”Pouke i dometi Oktobarske revolucije 1917.”
ANA RAJKOVIĆ: ”Oktobarska revolucija i jugoslavensko radništvo”
GORAN MARKOVIĆ: ”Oktobarska revolucija i radničko upravljanje”
DIMITRIJE BIRAČ: ”Pitanje političkog rukovodstva”
DIMITRIJE BIRAČ: ‘‘Uloga subjektivnog faktora u Oktobarskoj revoluciji”
Korjeni ideje radničke kontrole
Oktobarska revolucija nije prva revolucija koja je proklamovala ideju da radnici treba da učestvuju u upravljanju preduzećima. Ta ideja je ostvarena već u Pariskoj komuni, u kojoj su radnici upravljali preduzećima u kojima su radili, tako da je u njoj uveden oblik radničkog samoupravljanja. Međutim, ovo iskustvo je bilo kratkotrajno i nije bilo adekvatno analizirano u marksističkoj literaturi krajem XIX i početkom XX vijeka. Socijaldemokratija ovog perioda, oličena u socijaldemokratskim partijama Druge internacionale, koja je tada bila marksistička, nije imala jasne poglede na buduće socijalističko društvo. U mjeri u kojoj jeste, ona je uglavnom bila etatistička i parlamentaristička. Engelsova ideja odumiranja države, koja po prirodi stvari treba da obuhvati i radničko samoupravljanje, nije bila razvijana u radovima socijaldemokratskih teoretičara, niti su socijaldemokratski političari dali odgovor na pitanje kako treba da bude organizovana socijalistička država.
Ruski socijaldemokrati nisu bili izuzetak od ovog pravila. Oni su bili više koncentrisani na borbu protiv autokratije i na uspostavljanje demokratske parlamentarne republike, ne kao svog krajnjeg cilja i ideala, već kao državnog oblika koji treba da proiziđe iz prve, buržoaske, revolucije, za kojom će, ne tako brzo, slijediti socijalistička revolucija. Jednom riječju, ideje radničkog upravljanja preduzećima ili radničke kontrole, ma kako se one shvatale, nisu bile razrađivane u radovima ruskih marksista s kraja XIX i početka XX vijeka. Radnička kontrola nije predstavljala njihov programski zahtjev ni prije ni u toku Prvog svjetskog rata. Oni je prihvataju nakon što se radnička kontrola javlja u praksi.
Ovo je istovremeno prednost i nedostatak odnosa ruskih marksista prema radničkoj kontroli. Prednost je utoliko što nisu okretali glavu od pokreta za radničku kontrolu koji se desio spontano, koji nije bio unaprijed osmišljen i „unesen spolja“ u radničku klasu. Nedostatak je utoliko što ideja radničke kontrole nije našla svoje pristalice među svim ruskim marksistima, a i oni koji su je prihvatili, nisu imali jasne predstave o njoj. Ruski menjševici, socijaldemokratska partija koja je bila suprotstavljena boljševicima i koja se protivila Oktobarskoj revoluciji, nije prihvatala ideju radničke kontrole uopšte. Menjševici su smatrali da preduzećima treba da upravlja država, dok bi radničke interese štitili sindikati, u kojima su oni imali većinu prije Oktobarske revolucije. Fabričko-zavodski komiteti (fabzavkomi), organi radničke kontrole stvarani u preduzećima, trebalo je, po njima, da iščeznu ili da postanu pomoćni organi sindikata. Menjševici su bili protiv radničke kontrole zato što su smatrali da je ruska revolucija, izvršena u februaru 1917. godine, buržoaska, pa radnička kontrola ne može biti ostvarena. Nasuprot njima, boljševici nisu osporavali buržoaski karakter Februarske revolucije, ali su smatrali da radnička kontrola može da bude samo prelazna mjera i da radničko odlučivanje o proizvodnji i raspodjeli nije moguće prije nego što bude postignut socijalizam.
Kao što vidimo, radnička kontrola je nastala spontano. Ona nije unesena u radnički pokret „spolja“, djelovanjem radničkih partija ili sindikata. Radnici su samostalno došli do saznanja o potrebi uvođenja radničke kontrole, što je u mnogim preduzećima bio jedini način da se izvrši pritisak na kapitaliste. Naime, odmah nakon februara 1917. godine, radnici su u mnogim preduzećima primijetili da nema dovoljno sirovina, posebno goriva, za normalan rad. U mnogim slučajevima radilo se o kapitalističkoj sabotaži. Radnička kontrola je trebalo da omogući, a uglavnom je i omogućavala, da preduzeća nastave da rade, sa punim ili barem ograničenim obimom proizvodnje.
Značenje radničke kontrole
Radnička kontrola je različito shvatana u Rusiji 1917. godine. Kad to kažemo, ne mislimo na različite definicije radničke kontrole u programima političkih partija, već na njeno različito ozbiljenje u praksi. U nekim preduzećima, radnička kontrola je postojala u bukvalnom značenju te riječi, kao kontrola nad djelovanjem uprave i vlasnik preduzeća. To znači da radnička kontrola nije prevazilazila okvire nadzora nad radom onih kojima je pripadalo pravo svojine i koji su vršili upravljačke funkcije u preduzećima. U drugim preduzećima, radnička kontrola je poprimila značenje radničkog samoupravljanja, jer su fabzavkomi preuzeli upravljačke funkcije u preduzećima. To je bio slučaj u onim preduzećima koja su vlasnici napustili ili nisu bili sposobni ili voljni da obezbijede njihovo nesmetano funkcionisanje. Fabzavkomi su često bili prinuđeni da preuzmu upravljanje preduzećima, jer su vlasnici namjerno otežavali rad u preduzećima, pošto nisu htjeli da se pokoravaju vlasti sovjeta ili nadzoru fabzavkoma.
Ako, pak, analiziramo govore i spise političkih vođa, kao i akte koje su donosili fabzavkomi, a potom, nakon Oktobarske revolucije, i sovjetska vlast, čini se da radnička kontrola nije bila shvaćena kao radničko samoupravljanje. Razlozi za to bili su jednostavni. Ruski marksisti nisu vjerovali da je moguće neposredno uvođenje socijalizma u Rusiju. Oni su smatrali da je radnička kontrola prelazna mjera, koja Rusiju približava socijalizmu. U tom prelaznom periodu, nije zamišljano da će biti izvršena sveobuhvatna nacionalizacija ili socijalizacija. Drugim riječima, nije predviđeno da privatna svojina u cijelosti postane državna ili društvena. Samim tim, nije se moglo razmišljati o radničkom samoupravljanju. Lozovski, koji je bio jedan od sindikalnih vođa, izjavio je na Prvom sveruskom kongresu sindikata, koji je održan tek nakon pobjede revolucije, u januaru 1918. godine, da radnička kontrola ne znači socijalizam, da je ona mjera u predsocijalističkom periodu, budući da je privatna svojina nad sredstvima za proizvodnju još bila netaknuta u tom trenutku.
S druge strane, petrogradski fabzavkomi su isticali da radnička kontrola mora da obuhvati pravo radnika da učestvuju u organizaciji proizvodnje i pravo veta na odluke vlasnika odnosno uprave.
Radnička kontrola je bila odraz dvovlašća koje se javilo i u političkoj sferi. Političkom dvovlašću, u kome su suprotne polove činili Privremena vlada i sovjeti, odgovaralo je ekonomsko dvovlašće, u kome su na suprotnom stranama stajali fabzavkomi i privatni vlasnici odnosno uprava. Februarska revolucija nije vodila nacionalizaciji privatnih preduzeća. Ona nije značila ni stavljanje državnih preduzeća pod radničku upravu. Štaviše, radnici su smatrali da ne treba da preuzimaju upravljanje preduzećima koja su privatna, jer na taj način ne mogli preuzeti odgovornost za njihovo upravljanje.
Dok je ovo shvatanje bilo opravdano u mjesecima prije Oktobarske revolucije, jer socijalizam ne samo da nije uveden, nego se o njemu nije ni razmišljalo kao o neposrednoj perspektivi, nakon Oktobarske revolucije radnička kontrola primila je novo značenje, jer je postala dio novog sistema, koji je imao jasne socijalističke obrise, odnosno trebalo je da se u perspektivi razvije u socijalizam. Donošenje Dekreta o radničkoj kontroli značilo je da radnička kontrola postaje jedan od bitnih elemenata sistema u nastajanju.
Zanimljivo je da Dekret o radničkoj kontroli nije, kako bi to mogli zamisliti kritičari boljševičkog „totalitarizma“, bio nametnut od strane boljševičke partije. Naprotiv, pojavila su se četiri nacrta dekreta, od kojih je samo jedan poticao od nove sovjetske vlade, a čiji autor je bio Lenjin. Drugi nacrt podnio je sindikat metalaca, treći je poticao od Narodnog komesarijata rada, a četvrti od Centralnog sovjeta fabričko-zavodskih komiteta Petrograda. Konačno usvojeni dekret je bio Lenjinov, ali i do njegovog teksta se došlo nakon javne rasprave i usaglašavanja različitih stavova i prijedloga.
Dekret o radničkoj kontroli je donesen neposredno nakon što je izvršena Oktobarska revolucija, u trenutku kad novi proizvodni odnosi još nisu bili uspostavljeni, u uslovima dominacije privatne svojine i slabe zastupljenosti državne svojine. Stoga, radnička kontrola nije ni mogla značiti radničko upravljanje preduzećima. Jedni su smatrali da još nije uspostavljen socijalizam, drugi su mislili da radnici nisu zreli za upravljanje, a treći da radničko upravljanje nije spojivo sa privatnom svojinom. Ipak, radnička kontrola nije ostala samo na nadzoru nad privatnim vlasnicima ili od države postavljenom upravom. Fabričko-zavodskim komitetima priznata su prava koja su značila zadiranje u upravljanje preduzećima. Tako, oni su imali pravo da određuju norme proizvodnje, što je nesumnjivo prerogativ uprave. Štaviše, član 8 Dekreta je predviđao da su odluke organa radničke kontrole obavezujuće za vlasnike preduzeća. Vlasnik se na takve odluke mogao žaliti višim organima radničke kontrole. Ovo ukazuje na to da su fabzavkomi u nekim slučajevima mogli da se pretvore u organe radničkog upravljanja, a da je radnička kontrola poprimala obilježja radničkog samoupravljanja.
Štaviše, Dekret je ozakonio praksu teritorijalnog prostiranja radničke kontrole, jer su, sve do sveruskog nivoa, obrazovani sovjeti radničke kontrole. Na taj način, jasno je izražena ideja da radnička kontrola ne može da se zadrži na nivou preduzeća, jer se ključne ekonomske i političke odluke donose na nacionalnom nivou. Drugi razlog zbog kojeg radnička kontrola nije ostala na nivou preduzeća je uvjerenje da privredom treba da bude upravljano na nacionalnom nivou, kako bi se spriječilo da radnici dožive preduzeća kao svoja i da vode računa samo o svojim, tj. grupnim interesima.
Postojanje nižih i viših organa radničke kontrole izazivalo je diskusije o odnosu ovih organa, odnosno o tome da li radnička kontrola treba da bude centralizovana ili decentralizovana. Prema decentralističkoj koncepciji, niži organi radničke kontrole, a to su fabzavkomi, bili bi podređeni višim organima, a to su sovjeti radničke kontrole, koji bi mogli da ukinu njihove odluke i da im daju uputstva za rad. U osnovi, fabzavkomi bi bili samostalni u svom radu. Prema centralističkoj koncepciji, kontrolne komisije u preduzećima nalazile bi se pod kontrolom viših kontrolnih komisija, a sve bi bile u sastavu sindikata, tako da ove komisije u preduzećima ne bi mogle djelovati samostalno, a pogotovo ne bi mogle donositi odluke kojima bi se miješale u upravljanje preduzećima.
Radnička kontrola kao privremeno rješenje?
Već početkom 1918. godine postalo je jasno da radnička kontrola ne može ostati trajno rješenje u situaciji kada je privatna svojina dominantna. Sovjetska vlast je sprovela nacionalizaciju pola godine nakon preuzimanja vlasti. Radnička kontrola je teško mogla funkcionisati u situaciji kad su privatni vlasnici zadržali pravo svojine i iz njega izvedeno pravo upravljanja preduzećima. Čak i kad su djelimično tolerisali radničku kontrolu, nisu se mogli pomiriti s pokušajima fabzavkoma da kontrolišu finansijsko poslovanje preduzeća.
Zato se već u januaru, na petrogradskoj konferenciji fabzavkoma, ističu zahtjevi za nacionalizacijom. Isprva, njome je trebalo da budu obuhvaćena preduzeća u kojima su vlasnici sprovodili sabotažu, ali ona je ubrzo trebalo da bude proširena i na ekonomski zdrava preduzeća. Nacionalizacija je vršena počev od juna 1918. godine, ne kao pojedinačna mjera, već kao opšta politika. Obično se ističe da je ona bila izraz boljševičke ideologije. Međutim, čini se da je ispravnija tvrdnja da je nacionalizacija bila iznuđeno rješenje, usled toga što je privreda već bila uništena, a privatni vlasnici nisu htjeli da sarađuju ni sa novom vlašću ni sa fabzavkomima. Jasno je da boljševici nisu bili zagovornici privatne svojine. Oni samo u prvim mjesecima nakon revolucije nisu smatrali da je zrelo vrijeme za opštu nacionalizaciju.
Ideja da nacionalizovanim preduzećima treba da upravljaju radnički komiteti javila se na njihovoj petrogradskoj konferenciji, još u januaru 1918. godine, pola godine prije nego što je nacionalizacija postala zvanična politika sovjetske vlasti. I tada je bilo mišljenja da radnici samo treba da participiraju u upravljanju preduzećima, tako što bi imali nekoliko glasova u organima upravljanja. Nacionalizacija nije značila uvođenje radničkog upravljanja, niti jačanje uloge fabzavkoma. Naprotiv, preduzećima su upravljali direktori, koji su odgovarali državnim privrednim organima, a radnici su imali pravo da učestvuju u radu organa koji su kontrolisali rad tzv. administrativnih direktora. Ovaj zaključak, međutim, nije sasvim tačan, budući da nacionalizacija nije odmah značila da su preduzeća predata na upravljanje državnim organima. Pošto je taj proces tekao sporo, radnici su u nekim slučajevima upravljali nacionalizovanim preduzećima samostalno, a u drugim slučajevima su učestvovali u upravljanju, zajedno sa predstavnicima sovjetskih organa. Drugim riječima, nacionalizacija je vodila radničkom samoupravljanju ili radničkoj participaciji, mada radničko samoupravljanje na kraju nije nadvladalo.
Fabzavkomi su nastavili da postoje i nakon nacionalizacije, sa promjenjivim uspjehom. Istorija se, međutim, nije kretala u pravcu njihovog snaženja, iako su oni u pojedinim slučajevima preuzimali upravljačke funkcije. Građanski rat i „ratni komunizam“ nisu pogodovali jačanju njihove uloge. Iako su fabzavkomi u oko 65 % slučajeva učestvovali u upravljanju preduzećima, neprijateljstvo sindikata prema njima i orijentacija na centralizovano upravljanje privredom, nisu im išli na ruku. Prvi kongres sindikata donio je odluku da fabzavkomi postanu sindikalne ćelije, dok je vladina orijentacija bila da se obrazuju sovjeti narodne privrede, koji bi upravljali privredom. Ovi sovjeti su bili državni organi, pa je njihovo djelovanje imalo karakter državnog upravljanja privredom.
U periodu od januara do juna 1918. godine, kada je izvršena nacionalizacija, pa i poslije nje, sve dok nije došlo do ujednačavanja modela upravljanja preduzećima, različiti organi su vršili upravljačke funkcije. U nekim preduzećima dolazi do imenovanja komesara, koji su u ime sovjetske vlasti kontrolisali rad uprave, imali su pravo veta na njihove odluke, kao i pravo otpuštanja. Te komesare su imenovali sovjetski organi, zajedno sa fabzavkomima, a ponekad i ovi drugi samostalno. U drugim preduzećima su formirane mješovite uprave, pogotovo onda kad bi sastav dotadašnjih uprava bio proširivan predstavnicima radnika. U trećoj grupi preduzeća, što je bio slučaj na Uralu, formirani su savjeti, birani na skupštinama radnika, u kojima su radnici imaju dvije trećine a stručnjaci jednu trećinu predstavnika. Njima su data sva upravljačka prava, tako da je ovdje radnička kontrola prerasla u radničko samoupravljanje.
Nemoguće je tvrditi kako bi se stvari odvijale da nije bilo građanskog rata i strane vojne intervencije, koji su značajno otežali uslove u Prvom svjetskom ratu teško postradale privrede. Činjenice na koje treba ukazati su sljedeće. Socijaldemokratski pokret, kome su boljševici pripadali, barem do Oktobarske revolucije, nije imao razrađen program upravljanja ekonomijom, iako se može tvrditi da je, na uopštenom, principijelnom nivou, bio za državno upravljanje, što su menjševici zagovarali i nakon uvođenja radničke kontrole, kojoj su se protivili. Nerazrađen ekonomski program, što je uključivalo odsustvo odgovora na pitanje ko treba da upravlja preduzećima i privredom u cjelini, predstavljalo je važan nedostatak tadašnje socijaldemokratije. Ovaj nedostatak današnja ljevica ne bi smjela da dopusti sebi, naročito nakon vrlo bogatih iskustava XX vijeka.
Radnička kontrola je nastala spontano. Ona nije bila rezultat dugotrajne propagande radničkih organizacija, političkih ili ekonomskih. Nju nisu stvorile političke stranke, nego radnička klasa, nakon Februarske revolucije. Dva razloga su dovela do uvođenja radničke kontrole. Prvi razlog je bila želja radnika da promijene svoj položaj u društvenoj organizaciji rada i da prestanu biti eksploatisana klasa. Da bi to postigli, morali su ovladati ekonomskim procesom. Na mikro nivou, to su mogli postići tako što bi upravljali preduzećima. U okolnostima koje su nastupile nakon Februarske revolucije, to nije bilo moguće, jer svojinski odnosi još nisu promijenjeni. Privatni vlasnici su ostali. Zato, radnici su morali da se zadovolje vršenjem kontrole ili učešćem u upravljanju preduzećima. Ipak, bila je uočljiva tendencija uvođenja radničkog upravljanja, koje je funkcionisalo u nekim preduzećima, u kojima su fabzavkomi postali jedini organi upravljanja. Drugi razlog tiče se objektivnog stanja privrede u Rusiji. Vlasnici preduzeća često su sabotirali proizvodnju, pozivajući se na nedostatak sirovina. U stvari, oni su na taj način sabotirali revoluciju, a nisu imali ni ekonomski interes da se proizvodnja odvija punim obimom. U takvoj situaciji, radnicima nije preostalo ništa drugo osim da sami preuzmu upravljanje u svoje ruke, ili barem da vrše pritisak na poslodavce, s ciljem oživljavanja preduzeća.
Radnička kontrola je pokazala da su radnici svjesni svoje društvene uloge u revolucionarnim uslovima, jer se nisu ograničili na traženje tradicionalnih radničkih zahtjeva, kao što su osmočasovna radna nedjelja i slično. Oni su bili svjesni potrebe da se aktivno uključe u upravljanje privredom. Štaviše, radnička kontrola se nije zaustavila na fabričkim kapijama, nego je trebalo da obuhvati privredu u cjelini.
Ne samo da su radnici bili svjesni svojih zadataka, nego se pokazalo da su sposobni da vrše djelotvoran pritisak na vlasnike ili čak da preuzmu upravljanje u svoje ruke. Radnička kontrola je pokazala pozitivne rezultate, u smislu postizanja boljih ekonomskih rezultata i veće radne discipline. Ponegdje su, istina, postojale tendencije zatvaranja u okvire vlastitog preduzeća i ograničavanje na vlastite interese. Ta tendencija je bila kritikovana i predstavljala je jedan od argumenata onih koji su se protivili radničkoj kontroli, smatrajući da će se kod radnika razviti oblici grupne svijesti i ograničavanja na grupne interese.
Ukoliko su vlasnici napuštali preduzeća ili sabotirali proizvodnju, radnici su preuzimali upravljanje preduzećima, svjesni da od toga zavisi i njihova egzistencija, ali i svjesni da su oni nova pokretačka snaga društva. Njihova klasna svijest bila je toliko razvijena da su, uprkos nedostatku iskustva i neprijateljstvu stručnjaka, shvatali da je odgovornost za upravljanje preduzećima prešla na njih.
Lijeve političke stranke tog doba pokazale su nesposobnost da shvate značaj pokreta za radničku kontrolu, uz izuzetak boljševika. Tadašnje političke stranke snažno su podržavale državnu intervenciju u privredu. U tom pogledu su prednjačili menjševici i eseri, a državnu intervenciju djelimično su podržavale i buržoaske stranke. Boljševici su imali hibridan stav. Dok su, s jedne strane, podržavali ekonomski etatizam, dotle su, s druge strane, zagovarali revolucionarni demokratizam i samoorganizaciju masa. Njihov stav mogao bi se najbliže okarakterisati kao participativna demokratija, odnosno kao učešće radnika u upravljanju privredom koja je državno rukovođena. Boljševici su po ovim pitanjima ipak bili podijeljeni u najmanje tri grupacije. Prvu su činili lijevi boljševici i radnička opozicija, koji su smatrali da radnici treba da upravljaju preduzećima posredstvom svojih organizacija. Drugu grupaciju su činili desni boljševici, u koje su spadali i sindikalni funkcioneri, koji su se protivili radničkoj kontroli. Treću grupaciju činili su boljševici koji su zagovarali radničku kontrolu onakvu kakva je uvedena nakon Oktobarske revolucije. Lenjin je još krajem 1918. godine govorio da je radnička kontrola prvi korak, koji treba da omogući da se pređe na radničko upravljanje.
Institucionalizacija radničkog učešća u upravljanja vršena je posredstvom sovjeta narodne privrede, koji su formirani na gradskim i oblasnim nivoima, a na čijem vrhu se nalazio Vrhovni sovjet narodne privrede (VSNH). U njegov sastav su ulazili članovi Sveruskog sovjeta radničke kontrole i predstavnici privrednih narodnih komesarijata. Na taj način, radnička kontrola je uključena u državni organ koji je imao zadatak da upravlja cjelokupnom privredom. Sovjeti narodne privrede na taj način su postali organi ekonomske participativne demokratije, u čijem radu su učestvovali i radnički predstavnici. Oni su, između ostalog, vršili kontrolu rada fabzavkoma u preduzećima. Organi radničke kontrole su dobili dvije funkcije. Jedna funkcija je kontrola izvršavanja odluka sovjeta narodne kontrole od strane uprave preduzeća. Druga funkcija bila je zamjena uprave od strane organa radničke kontrole, koji su počeli da izvršavaju odluke ovih sovjeta umjesto uprava preduzeća.
Kasnije nestajanje radničke kontrole i radničkog učešća u upravljanju privredom uslovljeni su pojavom tzv. ratnog komunizma i birokratizacijom cjelokupnog političkog i ekonomskog sistema. Činjenica da je kulturni nivo radničke klase ipak bio nedovoljan, kao i to da je procenat radničkog učešća u stanovništvu, iako malo, dodatno smanjen u godinama građanskog rata, nije moglo doprinijeti razvoju radničke kontrole. Baš naprotiv. Teorija i praksa u vrijeme Oktobra dale su doprinos ideji radničkog učešća u upravljanju, čak i ideji radničkog samoupravljanja, mada ona sama nije bila dominantna ideja. Da su objektivne ideje bile povoljnije, sigurno je da bismo danas mogli analizirati daleko bogatija iskustva radničkog upravljanja u Rusiji.