Pouke i dometi Oktobarske revolucije 1917.

Navršava se sto godina Oktobarske revolucije, događaja koji je snažno obilježio XX vijek, ali izaziva velike sporove, emocije i razmišljanja i u XXI vijeku. Rekli bismo, navršava se prvi vijek Oktobra, jer je sigurno da će njegovi ciljevi, uspjesi i stranputice uzbuđivati duhove i podsticati na akciju i u ovom vijeku. Istovremeno, ponovo će krenuti lavina optužbi na račun Lenjina i boljševika, počev od one da su bili njemački plaćenici do omiljene, da su zaveli teroristički režim, zasnovan na gušenju privatne svojine i ljudskih prava. Boljševici će još jednom biti optuženi za uspon Staljina i pojavu staljinizma, koji za ove kritičare nije ništa drugo do nastavak boljševizma, odnosno drugo ime za komunizam.

Istorija Oktobarske revolucije, međutim, složena je, daleko složenija od običnih propagandnih ideoloških parola kojima se njeni protivnici često služe da je „objasne“. Literatura o Oktobarskoj revoluciji ogromna je, a stvorili su je autori koji pripadaju različitim ideologijama i političkim pravcima, kao i oni koji, osim običnih ideoloških simpatija, nemaju ili nisu imali aktivno učešće u političkom životu. Oni su proučavali Oktobarsku revoluciju sa različitih aspekata i dolazili do krajnje različitih zaključaka. Iako je ova literatura manje-više dostupna, oni koji govore o Oktobarskoj revoluciji obično nemaju mnogo ili uopšte znanja o uzrocima i stvarnom toku Revolucije. Tako, ona je i dalje obavijena velom tajne, istina ne za nauku, ali dobrim dijelom za ljude koji se ne bave ili ne žele da bave ozbiljnim istraživanjima, ili da bilo šta saznaju o rezultatima tih istraživanja.

To nije nimalo neobično, mada nije prihvatljivo. Oktobarska revolucija nije jednostavno predmet naučnih istraživanja. Ona je događaj od svjetsko-istorijskog značaja. Bila je to prva pobjedonosna socijalistička revolucija. Iako nije dovela do uspostavljanja socijalizma, već društva koje se može smatrati prelaznom fazom između kapitalizma i socijalizma, njeni ciljevi jesu bili socijalistički, a neki od njih su i ostvareni. Ljudi koji su počeli revoluciju i pobijedili u njoj nisu bili krvožedni birokrati i tirani, već iskreni idealisti koji su htjeli da promijene čovjeka i društvo. U tome su u ponečemu uspjeli, iako u većoj mjeri nisu. Ipak, ovakva revolucija, sa ovim ciljevima i djelimičnim postignućima, predstavljala je nadu i uzor stotinama miliona ljudi. Zato je ona bila opasna, pa ju je trebalo ocrniti i diskvalifikovati. O Oktobarskoj revoluciji ne može se govoriti samo kao o minulom istorijskom događaju, jer ona nosi u sebi ideje koje nisu prošlost, nego jesu i mogu postati ozbiljna alternativa postojećem kapitalističkom poretku, samo ako se shvate na odgovarajući način i ako se s njih ukloni nedemokratska prašina koju nije iznjedrila Oktobarska revolucija, nego je posljedica događaja koji su uslijedili nakon revolucije.

JASNA TKALEC: ”Aprilske teze”

ALEXANDRE SUMPF : ”Boljševička zavera i nemački novac”

JASNA TKALEC: ”Velika Revolucija ili velika tragedija XX stoljeća?”

GORAN MARKOVIĆ: ”Pouke i dometi Oktobarske revolucije 1917.”

ANA RAJKOVIĆ: ”Oktobarska revolucija i jugoslavensko radništvo”

GORAN MARKOVIĆ: ”Oktobarska revolucija i radničko upravljanje”

DIMITRIJE BIRAČ: ”Pitanje političkog rukovodstva”

DIMITRIJE BIRAČ: ‘‘Uloga subjektivnog faktora u Oktobarskoj revoluciji”

Neočekivana revolucija

Revolucija je bila željena, marksisti u Rusiji su se za nju pripremali, ali nisu očekivali da će se dogoditi onda kad se dogodila. Na predavanju koje je držao švajcarskim drugovima, nedugo prije izbijanja prve ruske revolucije 1917. godine, a to je bila Februarska revolucija, koja je oborila carizam i Rusiju pretvorila u buržoasku republiku, Lenjin je, u januaru 1917. godine, istakao kako je veliko pitanje da li će on i njegovi drugovi doživjeti revoluciju. Istina je da je Rusija u to vrijeme bila bremenita preteškim problemima, koje je Prvi svjetski rat znatno usložnio i uvećao, ali niko nije mogao predvidjeti revoluciju. Jer, Rusija nije imala ni sindikate ni moćne revolucionarne partije, koje su sve odreda bile progonjene, a mnogi njihovi vođi u emigraciji. Rusija nije imala nikakve demokratske institucije, a to nije bila ni Duma, čija vlast je bila značajno ograničena i daleko ispod vlasti koju su imali zapadni parlamenti. Opozicija je bila stalno gušena i nije mogla slobodno djelovati. Demokratska politička kultura nije postojala, jer je carsko samodržavlje onemogućavalo bilo kakvu slobodnu političku djelatnost koja bi careve podanike uzdigla u građane.

Boljševička partija je u vrijeme Februarske revolucije imala oko 24.000 članova (mada neki autori tvrde da ih nije bilo više od deset ili petnaest hiljada), bila je malobrojna, a njeno članstvo progonjeno. Mnoge organizacije bile su razbijene, a većina vođa u izgnanstvu. Njena štampa je ilegalno unošena u Rusiju i rasturana po zemlji, ali njen domašaj je bio dosta ograničen. Uostalom, i da se mogla čitati na svakom koraku, to bi dalo dosta ograničene rezultate, jer je nepismenost bila ogromna. Povrh svega, mogućnosti djelovanja bile su ograničene ratom, jer revolucionarna propaganda u doba rata smatrala se izdajom i mogla je biti kažnjena najtežom kaznom. Imajući u vidu ove okolnosti, nije čudno što je Februarska revolucija izbila spontano. Njeno izbijanje i posljedice dokaz su nagomilanog nezadovljstva naroda carskim samovlašćem, postojećim feudalno-kapitalističkim poretkom, učešćem Rusije u Prvom svjetskom ratu i krajnje nepravednim i neefikasnim ekonomsko-socijalnim poretkom. Revolucija je započela demonstracijama žena, 8. marta (koje su se, po starom kalendaru, dogodile u februaru), na koje kozaci nisu htjeli da pucaju, uprkos naređenju da to učine. Ženama su se pridružili radnici i vojnici, koji su kasnije uhapsili cara, koji je pokušao da iz glavnog vojnog štaba dođe u Petrograd. Odmah potom, osnivaju se sovjeti, koji su radnicima bili poznati još iz prve ruske revolucije, one iz 1905. godine. Međutim, osim radnika, sovjete osnivaju i seljaci i, što je posebno važno, vojnici. Carevina je pala kao kula od karata, jer je pokazivala bezobzirnu ravnodušnost prema patnjama ogromne većine ljudi, vodila je krajnje nepravedan i surov rat, a bijeda seljaka i ugnjetenost radnika bili su ogromni. Rusija je u političkom, ekonomskom i socijalnom smislu bila krajnje zaostala i to se više nije moglo trpjeti.

U periodu između februara i novembra 1917. godine, klasni odnosi i kriza u Rusiji su se zaoštravali. Februarska revolucija je po svom karakteru bila buržoaska revolucija. Ona je trebalo da ukine monarhiju i uvede republiku, da autokratiju zamijeni demokratijom i da otkloni ostatke feudalizma, za šta je bilo potrebno izvršiti agrarnu reformu. Na polju spoljnih odnosa, ona je trebalo da okonča učešće Rusije u Prvom svjetskom ratu. Ruski marksisti, kako boljševici tako i umjereni menjševici, smatrali su da ruska revolucija može biti samo buržoasko-demokratska, jer ne postoje uslovi za socijalističku revoluciju u Rusiji. Ovo je bio jedinstveni stav svih ruskih socijaldemokrata, kako boljševika tako i menjševika, mada su se razlikovali u pogledu perspektiva kretanja te revolucije. Dok su menjševici mislili da će buržoaske stranke imati vođstvo u buržoaskoj revoluciji i da će između nje i socijalističke revolucije proteći čitava istorijska epoha, boljševici su smatrali da će radnička klasa imati vođstvo i u buržoaskoj revoluciji, te da će nakon njene pobjede uspostaviti demokratsku diktaturu radnika i seljaka, koja će buržoasku revoluciju kretati ka socijalizmu.

Ovakvo viđenje ruskog društva i perspektiva njegove revolucionarne zamjene novim društvom važno je za razumijevanje revolucionarne 1917. godine. Februarska revolucija, kao što smo vidjeli, nije bila djelo neke organizovane političke snage. Nakon njene pobjede, dolazi do izvjesnog dvovlašća. Na jednoj strani su bili sovjeti, organi radnika, seljaka i vojnika, koje su kontrolisali umjereni socijalisti (socijalisti-revolucionari ili eseri i menjševici), a na drugoj strani je bila Privremena vlada, pod kontrolom buržoaskih stranaka. U ovu vladu odmah će ući jedan predstavnik umjerenih socijalista, da bi njihov broj kasnije povećavan. Ni buržoazija ni umjereni socijalisti nisu htjeli ili nisu bili u stanju da riješe nagomilane društvene probleme. Nisu htjeli da izvedu Rusiju iz rata, što je bio jedan od ključnih zahtjeva vojničkih masa, koje su po svom klasno-socijalnom položaju bile radničke i seljačke. Iako su deklarativno bili za agrarnu reformu, nisu je izvršili, jer buržoazija nije bila sklona provođenju te mjere, pravdajući je potrebom da prvo treba sazvati ustavotvornu skupštinu. A ni ta skupština nije bila sazvana, jer se kasnilo za održavanjem izbora za nju, koji su se desili tek nakon izvršene Oktobarske revolucije, iako su izbori zakazani prije nego što će se revolucija desiti. Drugim riječima, koalicione vlade buržoazije i umjerenih socijalista nisu bile spremne da provedu radikalne mjere i da opravdaju svoj revolucionarni naziv. One su više bile vlade postojećeg stanja nego vlade promjene. Pokazalo se da su boljševici bili u pravu, kada su još 1905. godine tvrdili da buržoazija neće željeti da sprovede buržoasku revoluciju. Pred očima mnogomilionskog naroda Rusije odigravala se prava drama – zemlja je vapila za promjenama, ali „revolucionarne“ vlade, jedna za drugom, odbijale su da ih sprovedu.

Boljševički vođi, sa izuzetkom Lenjina, u prvim mjesecima nakon Februarske revolucije nisu imali stav da Rusiju treba kretati ka socijalističkoj revoluciji. Oni su smatrali da Rusija nije zrela za socijalizam. Stoga, njihov stav je bio da treba ostati u opoziciji prema Privremenoj vladi, ali ne pokušavati je rušiti, jer za to nema uslova. Iz ovoga vidimo da je i većina boljševika očekivala da će Rusija nakon februara ući u relativno dugotrajnu fazu pobjede i stabilizacije buržoaske revolucije, a da će oni sami djelovati kao legalna opozicija novouspostavljenom režimu. Došavši u Petrograd, 3. aprila, Lenjin je već narednog dana izložio svoje čuvene Aprilske teze, u kojima je istakao da još nije vrijeme da se govori o neposrednom prelasku u socijalizam, ali da je svakako nužno preći u narednu fazu revolucije, u kojoj će vlast iz ruku buržoazije preći u ruke proletarijata i siromašnog seljaštva. U toj novoj fazi revolucije, Rusija neće biti parlamentarna republika, jer je taj državni oblik već prevaziđen samom revolucijom, već da treba da postane republika sovjeta. U toj republici, neće biti vojske, policije i birokratije, a svi zvaničnici će biti birani i opozivi u svako doba, uz prosječnu radničku platu koju će primati. Banke i zemlja će biti nacionalizovani. Ovakav program, koji u tom trenutku nisu prihvatili ni mnogi boljševici, zaista je bio revolucionaran, jer je predviđao potpuno nov ekonomski i politički sistem. Ipak, za njega se trebalo prvo boriti u boljševičkoj partiji, a potom i u sovjetima, u kojima su umjereni socijalisti imali većinu. Lenjinu je to ubrzo pošlo za rukom, uprkos otporu u vlastitoj partiji.

Analiza događaja nakon februara pokazuje kako je Oktobarska revolucija bila izraz nemoći buržoazije i umjerenih socijalista. Prvi nisu željeli da mijenjaju društvo, a drugi nisu željeli da se suprotstave prvima, vjerujući da socijalističke partije, bez koalicije sa buržoaskim strankama, ne mogu upravljati, jer društveni uslovi nisu zreli za to. Rusko društvo je bilo zarobljeno od strane niza koalicionih vlada, kojima je isprva dominirala buržoazija, a kasnije su u njima jačali umjereni socijalisti. S druge strane, ugnjetene klase su pokazivale svoje nezadovoljstvo takvim stanjem, ne samo štrajkovima i demonstracijama, već i osnivanjem sovjeta i fabričko-zavodskih komiteta, kao alternativnih organa upravljanja, u kojima su boljševici postepeno jačali. Na Prvom sveruskom kongresu sovjeta radničkih i vojničkih deputata, održanom od polovine juna do polovine jula 1917. godine, od 822 deputata sa pravom glasa, bilo je 285 esera, 248 menjševika i 105 boljševika. Na Drugom kongresu, koji je biran neposredno pred Oktobarsku revoluciju, od 649 deputata sa pravom glasa, bilo je 390 boljševika, oko 100 lijevih esera, 60 ostalih esera i 72 menjševika. Iz ovih podataka se vidi da se Rusija približavala oktobru bremenita nezadovoljstvom umjerenim socijalističkim partijama, koje više nisu imale podršku većine radnika i vojnika. Kada se revolucija dogodila u oktobru, ona nije bila nekakav puč ili udar, kako je neki nazivaju, nego legitimna socijalna revolucija, iza koje su stajali prethodno demokratski dobijeni glasovi većine radnika i vojnika.

U tim okolnostima, pred sve revolucionare postavilo se pitanje kako dalje. Da li revoluciju kretati naprijed, što je značilo izvršiti odlučan raskid sa buržoaskim strankama, i uvesti sovjetski poredak, ili čekati na izbore za ustavotvornu skupštinu, nakon kojih bi bila formirana koaliciona vlada, koja će oklijevati u sprovođenju potrebnih promjena, a možda ih neće ni izvršiti? Svako ko je detaljno analizirao zbivanja u Rusiji posljednjih mjeseci pred Oktobarsku revoluciju, mogao je vidjeti kako je Privremena vlada bila blokirana vlastitim oklijevanjem i rastrzana unutrašnjim sukobima. Društvo više nije moglo nastaviti po starom, sve institucije, čak i one koje je iznjedrila Februarska revolucija, već su bile kompromitovane. Legitimitet nisu izgubili samo sovjeti. Naprotiv, većinu u njima su dobili oni koji su zagovarali radikalne promjene, a to su bili boljševici.

Mada znatan dio boljševika nije vjerovao da je socijalistička revolucija moguća u Rusiji, zbog njene izrazite nerazvijenosti, partija se još na aprilskoj konferenciji opredijelila za prelazak u novu fazu revolucije, a to je bila socijalistička faza. U julu 1917. godine, general Kornilov pokušao je vojni udar, u sadejstvu sa najreakcionarnijim snagama, kojima nisu odgovarale čak ni buržoaske i umjereno socijalističke stranke. Ruska revolucija jednostavno više nije mogla da se kreće naprijed.

Prije nego što su prešli na pripreme za revoluciju, boljševici su predlagali da umjereni socijalisti formiraju vladu, koja će uživati podršku sovjeta, a da se onda unutar sovjeta odvija mirna borba partija, koja će voditi njihovom mirnom smjenjivanju na vlasti. Njihova ideja u prvoj polovini 1917. godine, dakle, nije bila da boljševici zavedu jednopartijsku diktaturu, kako im se često spočitava. Njihova ideja je bila da revolucija pređe iz buržoasko-demokratske u socijalističku fazu tako što će sovjeti prevladati kao organi revolucionarne vlasti Privremenu vladu, i tako što će jedna ili više socijalitičkih partija biti na vlasti a ostale u opoziciji. Mirno kretanje ka socijalizmu onda bi bilo obezbijeđeno nizom demokratskih izbora za sovjete, vjerovatno u nešto dužem vremenskom periodu, koji niko nije htio niti mogao predviđati. Boljševička strategija je, dakle, bila izrazito demokratska i nije podrazumijevala bilo kakav nasilni udar koji bi sprovela manjina. Umjereni socijalisti, međutim, nisu prihvatili ovu strategiju, jer su se protivili stvaranju sovjetske republike. Njihov ideal bila je parlamentarna republika, a političku vlast u njoj činila bi koalicija buržoazije i umjerenih socijalista. „Jedini“ problem, međutim, bio je taj što ova koalicija nije bila spremna da sprovede željene  potrebne reforme. Nakon jula 1917. godine, boljševici zagovaraju nasilno svrgavanje Privremene vlade, ali rezultat tog svrgavanja ne bi bila čisto boljševička vlada, nego vladavina višepartijskih sovjeta.

Tek na Lenjinovo insistiranje, uz snažno protivljenje nekoliko uticajnih boljševika, Centralni komitet boljševičke partije u oktobru donosi odluku da se Privremena vlada svrgne oružanim ustankom. To se dešava u vrijeme kada vojnici na sjevernom frontu, ali i u sovjetima niza gradova, prije svega Petrograda i Moskve, u svojoj većini staju uz boljševike. Tako se i moglo desiti da je Oktobarska revolucija, iako oružana, bila mirnija od Februarske, u kojoj je poginulo 1.500 ljudi. Da uticaj boljševika nije znatno porastao u drugoj polovini 1917. godine i da Privremena vlada nije pokazala zapanjujuću nespremnost da sprovodi revolucionarne promjene, Oktobarska revolucija se možda nikad ne bi dogodila. Ona se nije dogodila zato što su boljševici bili vojno vještiji od svojih protivnika ili zato što su bili vješti zavjerenici, već zato što je njihova politika nailazila na plodno tlo u zemlji i zato što se Rusija, pod vođstvom Privremene vlade, nalazila na samoj ivici potpunog sloma – ekonomskog, političkog, vojnog.

Kakva država?

Iako boljševici, kao i drugi socijalisti, prije revolucije nisu imali jasnu predstavu o tome kakva država treba da bude stvorena nakon pobjede revolucije, svoje ideje su ubrzano formirali tokom revolucije. U tom pogledu, najznačajnije je bilo Lenjinovo djelo Država i revolucija, u kome on oživljava ideju države-komune, po uzoru na Parisku komunu. Osnovni elementi ove ideje su: 1) jedinstvo zakonodavne i izvršne vlasti u rukama demokratski biranog predstavničkog organa, što su u Rusiji sovjeti; 2) odgovornost i smjenjivost nosilaca javnih funkcija; 3) obavljanje tih funkcija za prosječnu radničku platu; 4) zamjena stajaće vojske naoružanim narodom. Ovaj tip države je suprotnost parlamentarnom tipu države, koji Lenjin kritikuje kao formalnu demokratiju, u kojoj narod može jedino da u nekoliko godina bira koji pripadnik vladajuće klase će ga predstavljati i tlačiti. Učešće na izborima je samo jedan, i to ne najvažniji, oblik političkog aktivizma građana, pošto se Lenjin zalagao za aktivno učešće naroda u upravljanju državom. Istina je da u Državi i revoluciji nije precizirao kakvo treba da bude to učešće, na koji način i posredstvom kojih organa treba da bude ostvareno. Nesumnjivo je da je Lenjin vidio sovjete kao osnovni oblik učešća naroda u upravljanju. Ono što je nedostajalo jeste preciznije određenje ideje tog učešća, kao i odnos sovjeta različitih nivoa, te odnos sovjeta i ostalih organa, pogotovo fabričko-zavodskih komiteta, čija uloga je u vrijeme pisanja ovog Lenjinovog djela već bila značajna.

U ovom djelu, kao i u mnogim drugim, Lenjin ne zagovara jednopartijsku boljševičku diktaturu. Da je to tačno, vidi se već po tome što Lenjin u Državi i revoluciji ističe kako država počinje da odumire odmah nakon revolucije, da je ona „poludržava“ ili „nepolitička država“. Jasno je da jednopartijska diktatura ne može odmah početi da odumire, već mora početi da jača, kako bi diktatura bila održana. Štaviše, nakon pobjede oktobarskog ustanka, boljševici uspijevaju da stvore koalicionu vladu sa lijevim eserima, tako da je Oktobarska revolucija iznjedrila dvopartijsku, koalicionu vladu. Isprva, lijevi eseri su odbili ponudu boljševika da trojica njihovih vođa uđu u Sovjet narodnih komesara, ali je kasnije koaliciona vlada ipak formirana. Koalicija je potrajala svega nekoliko mjeseci. Ipak, čak i nakon što su lijevi eseri izvršili atentat na njemačkog ambasadora i organizovali ustanak protiv boljševika u Petrogradu, boljševička vlast je dozvolila da u sovjetima ostanu lijevi eseri koji su osudili taj ustanak, a takvih je bilo mnogo.

Sveruski kongres sovjeta bio je takođe višepartijsko predstavničko tijelo, i to je ostao i nakon što su iz njega, u znak protesta, istupili menjševici i desni eseri. Boljševici su zabranjivali druge političke stranke jer su one učestvovale u oružanoj borbi protiv njihove vlade. Ali, kada je dio esera odlučio da ne pruža oružani otpor boljševičkoj vladi, njihova partija je legalizovana, tokom 1919. godine. S druge strane, menjševici su se već 1918. godine vratili u Centralni izvršni komitet sovjeta, njihova partija je izdavala novine koje su kritikovale boljševičku vladu i učestvovala je na izborima za sovjete. Menjševici su čak osvojili većinu mjesta na izborima za gradski sovjet Tambova, a bili su zastupljeni u sovjetima Moskve, Harkova i drugih gradova. Kao što vidimo, odnos boljševika prema drugim partijama mijenjao se u zavisnosti od toka građanskog rata. Ukoliko je u nekim periodima boljševička partija primjenjivala oštre mjere prema pojedinim partijama, to nije bilo zato što se ideološki opredjeljivala protiv višepartijskog sistema, već zato što su te partije učestvovale u oružanoj borbi protiv boljševičke vlade. Osim toga, krajnje neredovne prilike u zemlji onemogućavale su normalnu borbu vlasti i opozicije. Niko ne može pouzdano tvrditi kako bi se stvari odvijale da nije bilo građanskog rata i strane intervencije. Jedino što znamo je da boljševici nisu razradili bilo kakav program jednopartijske diktature, pogotovo ne prije revolucije, i da su tolerisali opoziciju u onim periodima kad je stišavanje građanskog rata otklanjalo neposrednu prijetnju opstanku sovjetske republike. Ne treba smetnuti s uma ni činjenicu da su boljševici, uprkos Lenjinovoj sumnjičavosti, pregovarali sa menjševicima i eserima o formiranju koalicione vlade ubrzo nakon što su boljševici sami preuzeli vlast. Međutim, umjereni socijalisti su postavili boljševicima uslove koji su ličili kao da su pobjednici u revoluciji, pa diktiraju uslove saradnje. Ti uslovi su bili da Lenjin i Trocki ne mogu biti članovi koalicione vlade i da sovjete treba proširiti predstavnicima starih opštinskih organa. To je značilo da umjereni socijalisti ne žele da sarađuju sa najistaknutijim boljševičkim vođama i da ne priznaju ideju da vlast u Rusiji treba da vrše sovjeti. Suština spora bila je u tome da li vrhovnu vlast u Rusiji treba da vrše sovjeti, kako je Oktobarska revolucija proklamovala, ili ustavotvorna skupština, što su zahtijevale buržoaske stranke i umjereni socijalisti.

Lenjin jedva da pominje partiju u Državi i revoluciji. Ona kao da ne postoji. U svakom slučaju, on je nije zamišljao kao osnov sovjetskog državnog aparata. Nigdje se ne spominje ideja da partija upravlja državom posredstvom sovjeta. Ta ideja, o partiji kao upravljaču, javlja se, u spisima različitih boljševičkih autora, u prvim godinama nakon revolucije, u vrijeme kada je stvarnost nametnula tu praksu. Može se argumentovati da je ideja partije kao upravljača državom nastala ne kao prethodna zamisao poželjnog oblika države, već kao opravdanje za novouspostavljeno stanje. A da je tako, možemo zaključivati iz činjenice da predrevolucionarna boljševička misao nije vidjela partiju kao upravljača, već je tu funkciju namjenjivala narodu organizovanom u sovjete. Na Trećem kongresu sovjeta, održanom u januaru 1918. godine, Lenjin ističe da postojeća državna organizacija služi odumiranju države, tako što će mase biti uključene u upravljanje državom. Istovremeno, po njemu, socijalizam ne može ostvariti manjina, tj. partija, već ga mogu ostvariti samo milionske mase. Ukoliko je već nakon godinu i po dana tvrdio da klasna borba nakon obaranja buržoazije u mnogim elementima jača a ne slabi, što po prirodi stvari mora voditi jačanju a ne odumiranju države, to je bio izraz trenutnog stanja, obilježenog teškim građanski ratom, a ne unaprijed definisane političke ideologije.

U Državi i revoluciji, Lenjin skoro uopšte ne spominje političke partije, pa ni komunističku partiju u smislu vladajuće partije. Nigdje se ne iznosi, a pogotovo se detaljno ne razrađuje, shvatanje po kome sovjetski sistem počiva na vladavini komunističke partije, koja pritom treba da bude jedina politička partija u državi. Naprotiv, Lenjin govori o potrebi da sovjetska država bude izgrađena po uzoru na državu-komunu, odnosno da ona ne bude država u pravom smislu riječi, budući da bi vlast bila vršena neposredno od strane građana, a u prvom redu od strane radnika. Istina, Lenjin još uvijek ne dolazi do ideje samoupravljanja, koju ni kasnije nije prihvatio, već je to prije radnička participacija u upravljanju, ako se tako može razumjeti ono o čemu je pisao u pomenutom djelu. Lenjin je zagovarao ideju radničke kontrole, iako je i ona, kako uoči tako i neposredno nakon Oktobarske revolucije, različito shvatana i praktikovana, u rasponu od nadzora nad radom uprava preduzeća do radničkog upravljanja preduzećima.

Tok revolucije bio je znatno drugačiji od ovih prvobitnih ideja. Država nije odumirala nego jačala. Sovjeti su dovedeni pod kontrolu komunističke partije. Opozicija je zabranjena. Radnička kontrola zamijenjena je principom jedinonačalija, odnosno upravljanjem preduzećima od strane direktora koje je država postavljala. Novostvoreni državni aparat postepeno je birokratizovan, a birokratija je postala nova vladajuća klasa. Ne može se reći da Lenjin i drugi boljševički vođi nisu uočavali veliki nesklad između svojih prvobitnih ideja, bez obzira na to što su one bile nedovoljno jasne formulisane, i stvarnosti. Najvećim dijelom su to pripisivali, čini se opravdano, krajnje nepovoljnim objektivnim uslovima, u kojima je trebalo sprovoditi revoluciju. Na sve oblike zaostalosti ruskog društva, dolazilo je ogromno razaranje iz Prvog svjetskog rata, potpuno uništenje privrede, te strana intervencija protiv sovjetske vlasti. U takvim uslovima, socijalizam se sigurno nije mogao izgrađivati. Zato, Lenjin insistira da Rusija u tom trenutku najviše što može da dostigne je državni kapitalizam, kao faza ka socijalizmu.

Tvrdnje da su boljševici htjeli da uvedu svoju diktaturu potiču iz dva osnovna argumenta. Jedan je načelne prirode i tiče se njihovog negativnog stava prema državi tipa parlamentarne republike. Drugi argument je praktično-političke prirode i tiče se faktičke jednopartijske diktature, koju su oni uveli ubrzo nakon što je građanski rat počeo. Odbacivanje države tipa parlamentarne republike nema, međutim, bilo kakve veze sa diktatorskim karakterom boljševičke teorije ili politike, jer parlamentarna republika i demokratija nisu i ne mogu biti sinonimi. Odbacivanje parlamentarne republike nije značilo odbacivanje demokratije, već odbacivanje buržoaske demokratije, koja je, po boljševicima, formalna i demokratija samo za bogate. Oni su smatrali da parlamentarna demokratija ovjekovječuje vladavinu buržoazije i sprečava uključivanje naroda u stvarno upravljanje državom. Uostalom, nakon uspostavljanja i jačanja sovjeta u 1917. godini, boljševici su smatrali da je pronađen novi oblik države, socijalističke po svojoj prirodi, u kojoj dotad ugnjetene mase preuzimaju upravljanje državom.

Što se tiče drugog argumenta, a to je faktička jednopartijska boljševička diktatura, ona nije proizašla ni iz Lenjinove teorije ni iz programa boljševičke partije. Ta diktatura bila je odraz borbe na život i smrt boljševičke vlasti, s jedne strane, i udruženih snaga buržoazije i umjerenih socijalista, s druge strane. Postoje dokazi da su boljševici, odmah nakon izvođenja revolucije, bili blagi prema svojim protivnicima. Neke generale su puštali na slobodu na časnu riječ da se neće boriti protiv nove vlasti. Crveni teror započeo je kao odgovor na bijeli teror. Desni eseri i desni menjševici su, na primjer, aktivno učestvovali u građanskom ratu, a posredstvom svoje organizacije Savez za obnovu uspostavili su saradnju sa stranim interventima. Teško da bi se od bilo koje vlade u svijetu moglo očekivati da dopusti legalan rad ovakvim političkim oponentima. Kao što je istoričar Oktobra Kar pisao, ako boljševici nisu bili spremni da tolerišu opoziciju, ni opozicija nije bila spremna da djeluje u legalnim okvirima.

Nemoguće je odgovoriti na pitanje kako bi izgledala boljševička vlast da nije bilo građanskog rata. Nema sumnje da bi bila demokratičnija. Vrlo vjerovatno je da bi bio zadržan višepartijski sistem, koji je uspostavljen prije Oktobarske revolucije, a koji boljševici nisu imali namjeru da ukinu. Sigurno je da bi opstala i radnička kontrola, koja je bila jedna od osnovnih tačaka boljševičkog programa. Ne znamo da li bi radnička kontrola prerasla u radničko samoupravljanje, ili bi ostala na nivou radničke participacije u upravljanju preduzećima, ali bi radnici imali mogućnost da u određenoj mjeri demokratizuju ekonomsku sferu, što bi stvaralo mogućnost za produbljivanje ekonomske demokratije.

Lenjin je isticao kako je državni aparat koji su boljševici stvorili još uvijek otuđen, ne samo od radnika već i od samih boljševika, koji su bili suviše zauzeti ratovanjem i borbom protiv gladi, da bi mogli da se posvete stvaranju novog državnog aparata, koji bi bio zaista socijalistički. U zemlji u kojoj je radnička klasa bila malobrojna, a u ratu još i desetkovana, u kojoj je bio ogroman procenat nepismenih, socijalistička država je morala da bude stvarana decenijama. Osim toga, Sovjetska Rusija je ostala izolovana, jer je izostala evropska revolucija, na čiju podršku su boljševici računali.

Zbog svega rečenog, stvarno uspostavljena sovjetska država, koja je funkcionisala od kraja 1917. godine, teško da se može uzeti kao uzor kome su boljševici težili, bez obzira na to što su je oni sami stvorili i njome upravljali. Jer, ta država je bila plod nužde a ne unaprijed stvorenog političkog plana ili ideološkog razumijevanja. Uostalom, i sama ta država je prolazila kroz različite faze, jer svevlast komunističke partije i nestanak ekonomske demokratije nipošto nisu bili njene stalne odlike. Sada se može raspravljati o tome šta su stvarne odlike sovjetskog tipa države: one koje su u početku postojale, ali su brzo nestale, ili one koje su ostale trajna odlika ove države. Nama se čini da akcenat treba staviti na prvobitne karakteristike sovjetske države, jer one ukazuju na prvobitne namjere boljševika, proistekle iz njihovog programa. U samom početku svog djelovanja, sovjetska država još nije naišla u punoj mjeri na prepreke koje su je kasnije potpuno deformisale. Osim toga, predrevolucionarni, a dijelom i postoktobarski, radovi Lenjina i drugih boljševičkih autora, pokazuju da njihovi teorijski pogledi nisu vodili autokratskoj i diktatorskoj političkoj praksi. Danas je moguće kritikovati boljševike zbog prakse koju su uveli nakon početka građanskog rata u Rusiji. Može se postaviti pitanje da li je njihovo odstupanje od prvobitnog programa bilo nužno i opravdano, ali ne može se negirati da je to bilo odstupanje, a ne unaprijed osmišljen diktatorski politički program.

I sama boljševička partija bila je znatno drugačija u predrevolucionarnom periodu, tokom priprema revolucije i sve do pobjede Staljina. Sloboda mišljenja bila je praktikovana čak i u najtežim uslovima. Poznato je da su Kamenjev i Zinovjev otvoreno, u štampi, istupili protiv oktobarskog ustanka, zbog čega su bili kritikovani od strane Lenjina, ali nisu pretrpjeli sankcije poput isključenja iz partije, nego su zauzimali najistaknutije položaje. Tokom 1918. godine, u partiji se javlja „lijeva opozicija“ odnosno lijevi komunisti, koje vodi Buharin, koji oštro kritikuju partijsku većinu, a Buharin čak naziva Lenjina „boljševičkim Petljurom“, što je bila ozbiljna uvreda, za koju, naravno, nikad nije odgovarao. Tokom 1921. godine u partiji se javlja više opozicionih grupa („Radnička opozicija“, „demokratski centralisti“), ali ni oni nikad nisu kažnjeni zato što su otvoreno istupali protiv partijskog vođstva.

Zla kob „državnog socijalizma“

Višedecenijsko trajanje „državnog socijalizma“ u Sovjetskom Savezu i drugim zemljama koje su bile pod njegovim uticajem znatno je uticalo na prihvatanje negativnog mišljenja o Oktobarskoj revoluciji i njenim rezultatima. Mnogi su, uglavnom iz ideoloških razloga, isticali da je „državni socijalizam“ neposredna posljedica Oktobarske revolucije, odnosno lenjinističke ideologije i politike. Sama riječ „boljševizam“ često je primala krajnje negativne konotacije. Čak se staljinizam izjednačavao sa boljševizmom i smatran je njegovim logičnim nastavkom.

Kao što „državni socijalizam“ nije nikakav socijalizam, već prelazno društvo između kapitalizma i socijalizma, koje sadrži obilježja i jednog i drugog, tako i staljinizam nije nužna posljedica boljševizma. Oktobarska revolucija se dogodila u trenutku koji ni većina boljševika nije očekivala, iako su se za revoluciju pripremali i priželjkivali je. Ona je bila posljedica krajnje nesređenog stanja u društvu, velikog nezadovoljstva ugnjetenih masa politikom Privremene vlade i umjerenih socijalista, i zapanjujućom nespremnošću istih da društvo izvedu iz potpunog haosa. Boljševici nisu bili grupa izolovanih pučista, koji su golom silom uspjeli da se nametnu društvu jer su bili najlukaviji i najsposobniji. Čak i da su htjeli da izvrše puč, u tome ne bi uspjeli, jer takav puč ne bi naišao na bilo kakvu podršku i bio bi osuđen na propast. To je tačno pogotovo ako se ima u vidu da je armija bila duboko politizovana i da ne bi dozvolila puč male grupe boljševika.

Baš naprotiv svemu rečenom, boljševici su postali masovna partija radnika i seljaka, koja je za samo pola godine, od februara do avgusta 1917. godine, deset puta povećala broj članova. Osim toga, oni su na nesumnjivo demokratskim izborima za sovjete, uz učešće umjerenih socijalističkih partija, uspjeli da osvoje većinu u armijskim sovjetima, sovjetima Petrograda i Moskve, a potom i u centralnom, Sveruskom kongresu radničkih i vojničkih deputata. U takvoj situaciji, oružani ustanak, a ne puč, predstavljao je izraz nužde a ne unaprijed utvrđenog plana da bude izveden baš tad i na taj način. Ustanak je sproveden lako, jer su sovjeti podržavali boljševike, dok su istovremeno izgubili svaku nadu da će umjereni socijalisti početi da sprovode revolucionarni program.

Okolnosti nakon Oktobarske revolucije bile su više nego nepovoljne za ostvarenje boljševičkog programa, čak i ako zanemarimo činjenicu da ni sam taj program nije bio dovoljno razrađen i do kraja jasan. Objektivni razlozi su uticali na promjenu boljševičke strategije u godinama nakon Oktobra. Zato, neozbiljno je i ideološki jednostrano uzimati kao relevantno samo one najspornije periode i poteze boljševičke vladavine, koji odgovaraju njihovim protivnicima i protivnicima socijalizma uopšte. Ne znamo i ne možemo znati kako bi se sovjetsko društvo razvijalo da su objektivni uslovi bili povoljniji. Ipak, ono što znamo i na šta treba da obratimo pažnju, jesu prvobitne boljševičke zamisli, pogotovo one iz Države i revolucije, o tome kako novo društvo i država treba da budu uređeni. Te zamisli imaju najveću vrijednost, jer proističu iz teorijskih i političkih promišljanja oslobođenih grijeha praktične vladavine. Prosuđivanje Oktobarske revolucije ne može da se ograniči samo na ono što je postignuto, već i na ono što se htjelo postići, jer se o revoluciji ne može suditi samo na osnovu postignutog, već i na osnovu željenog i planiranog. Boljševici su, na kraju, postigli znatno manje od onoga što su planirali. Ako su oni djelimično krivi zbog toga što prvobitni zahtjevi Oktobra nisu postignuti, tome su možda i više krive krajnje nepovoljne objektivne okolnosti. Ipak, ostaju ideje, makar one bile zapretene praksom vladavine koja nije uvijek bila pozitivna, kojima se treba vratiti i sagledati ih objektivno. Te ideje, koje su često izopačene od sovjetske birokratije i stigmatizovane od buržoaskih ideologa, jesu najvrednije što je Oktobar dao.