Kako izgraditi društveni konsenzus u našim, „post-konfliktnim“, „podeljenim“ balkanskim društvima? Pitanje se već tri decenije nameće kao ključno. Bezbroj tekstova i diskusija u medijima, akademskim publikacijama, istraživačkim projektima i studijskim programima, bezbroj filantropskih projekata, grantova i rezidensija, a opet smo podeljeni i u konfliktu u našim „post-konfliktim društvima“. Opšti lament nad nedostatkom društvenog konsenzusa, međutim, ukazuje upravo na ono što negira: na već postojeći društveni konsenzus koji tvrdi da je pitanje društvenog konsenzusa ključno pitanje, kao i na to da mi koji živimo u našim balkanskim „podeljenim društvima“ nismo taj konsenzus izgradili. Sa ovim će se složiti i liberali i konzervativci, sa svim nijansama levog i desnog, i nacionalisti i multikulturalisti, tradicionalisti i evropejci, antiglobalisti i kosmopolite, „Prvi“ i „Drugi“, itd.
Oba ova konsenzusa se međutim mogu dovesti u pitanje. Nametanje imperativa društvenog konsenzusa može se interpretirati kao strategija održanja statusa quo koji odgovara uvek vladajućem poretku, i koji nam nameće linije konflikta koje omogućavaju reprodukciju tog poretka, dok tvrdnja o nepostojanju društvenog konsenzusa krije postojanje jednog dubljeg konsenzusa između strana u navodnom konfliktu – antisocijalističkog konsenzusa. Naime, ma koliko se sukobi na površini političkog života, u višepartijskom parlamentarnom folkloru, činili kao nepomirljivi, između zaraćenih zapravo postoji odnos simbioze koji omogućava upravo antisocijalistički konsenzus – saglasnost da je period izgradnje socijalizma predstavljao ključnu istorijsku grešku koju su načinili narodi ovog podneblja i da je socijalizam glavni krivac za današnju nerazvijenost zemalja nastalih raspadom Jugoslavije u odnosu na zemlje Zapada. Ukratko, da su ove zemlje ostale na kursu razvoja pre Drugog svetskog rata, da su ostale građanske, parlamentarne višepartijske države sa otvorenim tržišnim ekonomijama i evropskim kulturnim vrednostima, danas bismo imali životni standard i demokratsku kulturu zapadnoevropskih zemalja.
Ovim kratkim tekstom bismo želeli da zainteresujemo čitateljke i čitaoce na jednu studiju nastalu za vreme socijalizma, koja je, mislimo, vrlo relevantna i za našu post-socijalističku sadašnjost, a bavi se ekonomijom Jugoslavije između Dva svetska rata, onom kapitalističkom koju smo navodno greškom napustili kako nam se danas govori zbog čega i dalje patimo nerazvijeni i posvađani. Radi se o studiji istoričara, pravnika i numizmatičara Sergija Dimitrijevića Strani kapital u privredi bivše Jugoslavije iz 1958. godine. Studija obiluje interesantnim informacija pa se tako iz nje može saznati da je ta bivša, ili danas već bivša-bivša, Jugoslavija, bila toliko razvijena da su u njenoj poljoprivredi trećinu sprava za oranje činile drvene ralice – neolitski tehnološki izum. Dimitrijević je dalje izračunao da bi, pri nastavku predratnog tempa izbacivanja ove praistorijske tehnologije iz upotrebe, poslednje drvene ralice nestale iz jugoslovenske ekonomije tek 2021. godine.
Dimitrijević uzroke ovog usporenog razvoja ne vidi u nedostatku društvenog konsenzusa, balkanskom mentalitetu ili u manjku preduzetničkog duha i evropskih kulturnih vrednosti, već u strukturnoj poziciji tadašnje jugoslovenske privrede u međunarodnoj podeli rada. Razvijene zemlje centra kapitalističkog svetskog sistema su pre svega bile zainteresovane da razviju privredu novonastalih država balkanske periferije u onoj meri u kojoj će ona služiti kao rezervoar jeftine lokalne radne snage koja će snadbevati industriju u njihovim matičnim zemljama rudnim sirovinama i primarnom hranom. Nastanak kapitalističkog sektora privrede u balkanskim zemljama jeste tako učinak delovanja kapitala centra koji je kolonijalnim i polukolonijalnim metodama izgradio izvoznu industriju u ovim zemljama koja je odgovarala njegovim potrebama.
Mehanizme putem kojih je strani kapital gospodario privredom predratne Jugoslavije Dimitrijević opisuje na detaljan način. Naime, kapital centra je počev od finansijske sfere razgranao svoju dominaciju i kontrolu nad celokupnom jugoslovenskom ekonomijom. Banke sa učešćem stranog kapitala su rukovodile sa 11 od 14 najkrupnijih jugoslovenskih koncerna, putem delimičnog vlasništva kontrolisale veliki broj „domaćih“ preduzeća i banaka, kao što su i raspolagale sa više od polovine domaće štednje. Na ovaj način, uz ogroman državni dug, međuratna Jugoslavija je bila u položaju zavisnog kreditiranja što je strani kapital koristio da joj nametne zavisni model razvoja. Naime, strani kapital je stekao dominaciju u energetskom sektoru i ekstraktivnoj industriji, pa je putem monopola nad proizvodnjom ključnih inputa proizvodnih procesa kontrolisao snadbevanje električnom energijom, glavnim sirovinama i polufabrikatima, što mu je omogućilo da koči razvoj domaće prerađivačke industrije. Tako su na primer američke, britanske i nemačke kompanije kupovale naftna polja u Jugoslaviji, ali su se uglavnom uzdržavale od njihove eksploatacije zadovoljavajući se sabotiranjem domaće proizvodnje nafte. Najveće rafinerije nafte, one u Bosanskom Brodu i Capragu, bile su u vlasništvu Standard Oil-a i Shell-a, kompanija koje su stvorile monopol nad proizvodnjom i prodajom nafte u Jugoslaviji kartelskim dogovorom o podeli tržišta. Te rafinerije su inače bile fiktivne rafinerije: uvozile su već rafiniranu naftu od mešanih derivata (po carinskim tarifama za sirovu) iz koje su onda jednostavnim tehnološkim procesima izdvajale benzin i petroleum. U sektoru elektroprivrede je takođe gospodario strani kapital. Tako je francuska kompanija La Dalmatienne posedovala hidoelektranu na reci Cetini, najveću na Balkanu, kao i onu na reci Krki, dok je Savez švajcarskih banaka uslovio davanje kratkoročnog zajma beogradskoj opštini ugovorom koji mu je garantovao monopol nad gradskim snadbevanjem električnom energijom. Monopoli stranog kapitala u sferi elektroprivrede rezultovali su nedovoljnom proizvodnjom električne energije (snadbevenost strujom je pokrivala svega oko 30% stanovništva) i njenom izuzetno visokom cenom, što je izazivalo česte proteste gradskog stanovništva i onemogućavalo razvoj konkurentske domaće industrije. Naime, cene struje su bile toliko velike da je domaćim industrijalcima bilo isplatljivije da podižu male nerentabilne i niskoproduktivne centrale, nego da kupuju struju od džinovskih centrala u vlasništvu stranog kapitala koje su bile u mogućnosti da razviju ekonomiju obima.
Kako navodi Dimitrijević strani kapital je „deformisao“ privredu predratne Jugoslavije time što je „nejednako razvio“ njenu privredu, investirajući pre svega u ekstraktivnu industriju, namenjenu izvozu, a kočio je razvoj proizvodnje finalnih proizoda za unutrašnje tržište. Dominacija stranog kapitala bila je naročito velika u rudnicima metala gde je iznosila 88% vrednosti proizvodnje i upošljavala 82% radne snage. Ilustrativan je primer proizvodnje boksita, rude aluminijuma. Naime, domaća proizvodnja aluminijuma je bila potpuno sprečena, iako je Jugoslavija bila 1937. godine četvrti proizvođač boksita u Evropi, a sedmi u svetu. Čitav izvoz boksita je odlazio u Nemačku, čije je kapital imao u većinskom vlasništvu jugoslovenske rudnike boksita. Nemačka je proizvodila četiri puta manje boksita od Jugoslavije, a bila prvi svetski proizvođač aluminijuma. Ovo blokada domaće proizvodnje aluminijuma je uspostavljena delovanjem Međunarodnog aluminijumskog kartela, kao i nedostatkom električne energije, nužne u velikim količinama za preradu boksita, i njenom pomenutom skupom cenom koju je diktirao strani monopolski kapital. Budući da je strani kapital bio prvenstveno zainteresovan da privredu Jugoslavije učini jeftinom sirovinskom bazom za industriju svojih matičnih zemalja, a ne da razvije njeno unutrašnje tržište, on nije imao interesa da pokrene proizvodne procese prerade ruda u Jugoslavije. U Jugoslaviji je 1938. godine prerađivano samo 4% njenih vlastitih olovnih sirovina, 6,9% cinkanih, 25,2% bakarnih i 44,7% gvozdenih. Tek tokom druge polovine tridesetih godina jugoslovenska država će, uz obilne olakšice, privoleti neke od stranih kompanija da otvore rafinerije obojenih metala na njenom tlu. Tako je npr. Društvo borskih rudnika, kompanija u vlasništvu Francuza koja je posedovala najveći evropski rudnik bakra u Boru, bilo 1937. godine oslobođeno svih javnih dažbina za rok od 15 godina zbog izgradnje elektrolitičke rafinerije bakra. Dohodak ove kompanije je 1938. godine iznosio čak 242% dobiti na celokupni investirani kapital, što svedoči o ekstraprofiterskom karakteru stranih kompanija na tlu Jugoslavije.
Kočenje razvoja domaće prerađivačke industrije finalnih proizvoda je uzrokovalo nejednaku razmenu između zemalja centra kapitalističkog sistema i periferne Jugoslavije: Jugoslavija je stoga uvozila skupe industrijske finalne proizvode i sredstva za proizvodnju (oko 95% uvoza), a izvozila jeftine neprerađene ili polu-prerađene sirovine, kao i primarne poljoprivredne proizvode i šumske sirovine koji su činili oko 70% izvoza. Onesposobivši u velikoj meri domaću prerađivačku industriju, strani kapital je kartelskim organizovanjem monopolizovao ograničeno domaće tržište na koje je mogao plasirati svoje finalne proizvode i ubirati ekstra-profit. Spisak proizvoda navedenih od strane Dimitijevića čija je proizvodnja bila regulisana kartelskim dogovorima stranog kapitala izgleda neverovatno: osovine, šrafovi, limena roba, bravarska roba, pletene žice, žice i ekseri, pribor za jelo, okov, livnice, kablovi, liveni kotlovi, teške gvozdene konstrukcije, prskalice, češagije, čavli za potkove, sijalice, potkovice za obuću, emajlirane kade itd. Domaća preduzeća nisu mogla proizvoditi ni šibice jer je švedski trust šibica STAB iza koga je stajao američki kapital dobio državni monopol šibica na 30 godina, a uz njega i izuzetost od plaćanja poreza i taksi. U zamenu za ove izuzetne pogodnosti STAB je dao zajam jugoslovenskoj državi.
Oni radoznaliji se u Dimitijevićevoj studiji mogu informisati i o razgranatim monopolima nemačkog kapitala u hemijskoj i elektrotehničkoj industriji, o kartelu u proizvodnji šećera (u kome je učestvovala i državna šećerana na Čukarici eksploatišući svoje stanovništvo visokim cenama šećera što je uslovilo da potrošnja ovog proizvoda po glavi stanovnika bude treća odpozadi u Evropi – tek nešto iznad Rumunije i Bugarske), o tome kako je strani kapital uništio domaće proizvođače cementa, a onda nametnuo cene koje su bile 90% veće od prosečnih evropskih podižući troškove građevinske industrije, o brutalnim metodama eksploatacije i mahinacijama putem kojih je čehoslovačka Bata gospodarila u jugoslovenskoj proizvodnji i distribuciji obuće, o kontroli distribucije pamučne pređe koju je strani kapital imao u tekstilnoj industriji itd.
Ekstra-profite stranom kapitalu obezbeđivala je eksploatacija jeftine domaće radne snage. Dimitrijević navodi da je u perodu 1930-1937. godine prosečna nadnica iznosila kod industrijskih radnika 42% egzistencijalnog minimuma potrebnog za reprodukciju četvoročlane porodice, dok je kod rudarskih radnika iznosila 38%, a kod šumskih svega 30% ovog minimuma. Strani kapital nije u Jugoslaviji razvijao visoko-tehnološke proizvodne procese, pa je tako nisko-kvalifikovano radništvo zadovoljavalo njegove potrebe. Manjinska stručna radna snaga je dobavljana iz inostranstva tako da strana preduzeća nisu pokazivala interesovanje za stručno usavršavanje jugoslovenskih radnika. Finansijskoj, tehnološkoj i političkoj zavisnosti tako je pridodata i obrazovna zavisnost. Pored eksploatacije jeftine radne snage, strani kapital je svojim monopolističkim položajem ubirao ekstra-profite i tako što je eksploatisao stanovnike Jugoslavije kao potrošače skupim cenama robe široke potrošnje. Radilo se pre svega o lakoj industriji ograničenih kapaciteta uz korišćenje starih i dotrajalih mašina koje su usled gubitka konkuretnosti izbačene iz proizvodnih procesa u svojim matičnim zemljama. Kapital centra tako nije doprinosio povećanju tehnološkog razvoja Jugoslavije, već je upravo ovaj razvoj blokirao.
Za perifernu kapitalističku društvenu formaciju, kakva je bila kapitalistička Jugoslavija, i kakve su današnje postsocijalističke države nastale raspadom Jugoslavije, karateristično je da one ne poseduju kapitalističku klasu koja je sposobna da organizuje proširenu reprodukciju kapitala. Zbog toga privrede ovih zemalja predstavljaju samo „neku vrstu privrednog priveska razvijenijih industrijskih zemalja“, kako kaže Dimtrijević. Tačnije, akumulacija kapitala periferije zavisna je akumulacije kapitala centra na način da se veći deo viška vrednosti periferije odliva u razvoj država centra, što uzrokuje njihov neravnomeran razvoj. Zbog ovog zavisnog razvoja periferija nema vladajući kapitalističku klasu, već kompradorsku buržoaziju, okupljenu unutar i oko državnih aparata, koja služi kao lokalni namesnik stranog kapitala i gosti se mrvicama sa njenog stola. Dimitrijević detektuje brojno učešće predstavnika političkih vlasti međuratne Jugoslavije u odborima stranih banaka i preduzeća, njihovo nastupanje kao stranih štromana, fiktivnih vlasnika akcija stranog kapitala, poreske i carinske olakšice date stranim preduzećima, favorizovanje inostranog uvoza na račun razvijanja domaće proizvodnje, učestvovanje državnih preduzeća u međunarodnim kartelima, državne liferacije i koncesije predane inostranim preduzećima, što sve svedoči o kompradorskom karakteru jugoslovenske buržoazije. U zamenu za svoju poslušnost interesima inostranih preduzeća, jugoslovenska politička elita se zadovoljavala koruptivnom političkom rentom koju je ubirala od stranog kapitala i visokim oporezivanjem domaćeg stanovništva. Domaćoj kapitalističkoj klasi okupljenoj oko države ostajali su monopoli u nisko-profitnim privrednim granama za koje strani kapital nije imao interesovanja ili manje učešće u stranim ekstra-profitima putem državnih preduzeća uključenih u strane kartele, kao i finansijske malverzacije, zelenaštvo, zaostala poljoprivreda i rentijerstvo.
U ovom kratkom tekstu smo se zadovoljili da ukažemo na neke informacije iz Dimitrijevićeve knjige za koje smatramo da bi mogle biti interesantne današnjoj publici, koja, nadamo se, prepoznaje sličnosti između međuratne Jugoslavije i država nastalih raspadom socijalističke Jugoslavije. Teorijskim značajem ove studije koja anticipira neke od koncepata koje je tek kasnije razvio poznati egipatski teoretičar zavisnosti Samir Amin nećemo se baviti. Za kraj bismo nešto napisali o ideološkoj funkciji antisocijalističkog konsenzusa sa kojim smo započeli tekst. Naime, slom socijalističkog projekta na prostoru Jugoslavije nije samo značio restauraciju kapitalističkih proizvodnih odnosa već i restauraciju imperijalističke eksploatacije stanovnika novonastalih država i njihov povratak na perifernu poziciju u međunarodnoj podeli rada. Funkcija antisocijalističkog konsenzusa je upravo da delegitimiše jedini period u istoriji jugoslovenskih naroda kada je postojao stvarni antimperijalistički projekat koji je delimično uspeo da se suprotstavi dominaciji kapitala centra i obezbedi preduslove za nezavisan razvoj, koji je inače za jednu perifernu zemlju nemoguć unutar svetsko-sistemskih kapitalističkih proizvodnih odnosa. Ovim konsenzusom se tako iz javne rasprave izbacuje socijalizam kao „racionalna“ političko-ekonomska opcija i legitimiše se zavisni razvoj pod raznim prosvetiteljskim parolama. Bez rušenja ovog konsenzusa ostaju nam sukobi u takmičenju „privlačenja stranih investicija“ koji su zapravo sukobi u pogledu toga koja će nacionalna kompradorska buržoazija ponuditi povoljnije svoje radnike i prirodna bogatstva na eksploataciju stranom kapitalu. Umesto građenja konsenzusa na ovim osnovama čini se da je pametnije nanovo graditi zaboravljene konflikte na koje nas Dimitrijevićeva studija podseća. Ako ništa drugo ona nas upućuje na zaključak da nije pokušaj izgradnje socijalizma bio greška, već ono što mu je prethodilo i sledilo.
foto: flickr/Goran Radlovački