Ediciji: 100 godina od osnivanja Jugoslavije važno je pridodati dečiju perskeptivu. Glas dece je, poput ženskog glasa, kroz društvenu i kroz istoriju školstva i obrazovanja marginalizovan i diskreditovan jer sa sobom nosi iskustvo koje hegemona maskulina kultura ne priznaje kao relevantno. Ipak, ne može se zanemariti činjenica da je nakon osnivanja zajedničke države decembra 1918. godine jedan od njenih glavih i integrativnih ciljeva bilo obrazovanje i vaspitanje dece u duhu nacionalnog jedinstva. Prosvetne vlasti su kao vredan poligon za konsolidaciju novog nacionalnog identiteta videle nacionalnu grupu predmeta koju su činili jezik, zemljopis i nacionalna istorija. Proces unifikacije školskog sistema bio je praćen težnjama da se nastava istorije i udžbenici za istoriju prilagode novoj ideološkoj poziciji koja je težila da afirmiše ideal nacionalnog jedinstva. Udžbenici za narodnu istoriju postali su instrument recepcije nove ideologije i pedagoško-didaktički resurs posmatran kao mesto konzenzusa vlasti monarhističke i građansko-kapitalističke Jugoslavije oko pitanja „kakvo nam jugoslovenče treba?“.
EDICIJA: 100 GODINA OD OSNIVANJA JUGOSLAVIJE
Stvaranje prve Jugoslavije ili trčanje gusaka u magli (I)
Stvaranje prve Jugoslavije ili trčanje gusaka u magli (II)
Ustavni temelji prve Jugoslavije (I)
Ustavni temelji prve Jugoslavije (II)
Jugoslovenstva: nova umnost za razbijeni južnoslovenski prostor
Zašto je razarana SFR Jugoslavija?
Neke implikacije razbijanja SFRJ
Ustav SFRJ iz 1974. – Grobar druge Jugoslavije?
Ipak, put do usvajanja novih zakona, kao formalnih preduslova kojima bi se „prevazišao“ diskontinuitet i raznolikost školskih sistema ujedinjenih država, bio je trnovit. Kontradiktornosti možemo ispratti na tri linije: liniji zakonske regulative osnovnog obrazovanja, liniji udžbeničke produkcije i liniji sadržaja udžbenika. U tom smislu ilustrativan je podatak da je oblast prosvete u trenutku ujedinjenja regulisalo čak 37 različitih državnih i pokrajinskih zakona i uredbi, a da je Zakon o narodnim školama usvojen čitavih 10 godina nakon formiranja zajedničke države. Strateška nesklađenost prosvetnih vlasti bila je i posledica dominacije partikularističkih i partijskih interesa budući da je polje prosvete “pretrpelo” smenu od preko 27 ministara prosvete u periodu pre proklamovanja diktature. Produkciju udžbenika pratila je decenijska rasprava skoncentrisana oko pitanja monopolizacije i „slobodne utakmice“ na polju izdavaštva. Pristalice državnog monopola nad izdavaštvom smatrale su da je jedinstvo udžbenika jedini put ka istinskom jedinstvu naroda, dok su zagovornici demonopolizovanog izdavaštva zagovarali obilje udžbeničke produkcije. Ipak, ideja monopolizacije udžbenika nikad nije zaživela u praksi.. U celom međuratnom periodu nije objavljen ni jedan udžbenik državnog izdanja koji bi se koristio na celoj državnoj teritoriji. Primer promene koncepcije udžbeničke politike, u pravcu njihovog unificiranja, vidljiv je bio samo na koricama udžbenika iz perioda parlamentarizma i perioda nakon diktature. U naslovu analiziranih udžbenika pre 1929. godine, kada izdat novi Zakon o udžbenicima, prisutni su nazivi sve tri narodnosti a nakon diktature nailzaimo na naslove udžbenika kao što su „Naša narodna istorija“ i „Istorija Jugoslovena za treći razred osnovnih škola“.
Način na koji je istorijsko znanje didaktički transformisano tako da bude „dostupno“ učeniku narodne škole u Kraljevini SHS/Kraljevini Jugoslaviji bio je u disharmoniji sa zvanični ciljem vaspitanja i obrazovanja u duhu jugoslovenstva. Razlog tome je antomodernizam kao izraz prodiranja etničkog nacionalizma u moderni kod koji je trebao da bude nadnacionalni*. Restauracija nacionalnog sentimenta sa centralnim uporištem u srednovekovnoj srpskoj istoriji bila je su glavna okosnica nacionalnog vaspitanja posredovanog kroz istorijski udžbenik. Jugoslovenstvo prikazano udžbenicima bilo je utemeljeno na poetičnoj reminiscenciji na plodnu i prostranu staru postojbinu, karakterne i fizičke odlike starih Slovena (Jugoslovena), zajedničke rituale, mnogoboštvo i njihove zajedničke aktivnosti i pretendovalo da time obezbedi prvu kolektivnu identifikaciju budućih mladih Jugoslovena/Jugoslovenki. Autori udžbenika bili su opsednuti uspostavljanjem kontinuiteta jugoslovenske države sa njenim „iskonskim praoblicima“ te su se udžbenicima iz 1938. godine mogli naći naslovi poput „Knez Lazar i borbe Jugoslovena sa Turcima“ . Takva slika o naciji nestaloj tokom istorije tipičan je „alat“ nacionalističkog sentimenta. U udžbenicima ubedljivo najveći broj strana posvećen je rehabilitaciji sećanja na Kosovsku bitku kao neutemeljenom pokušaju da se ona predstavi kao centralni topos stradanja jugoslovenskog a ne srpskog naroda.
Simbolički resursi iz srpske državne i crkvene istorije formirali su jezgro oko koje se jugoslovenska istorija u udžbenicima strukturirala. Ukoliko ispratimo učešće različitih nacionalnosti istorijskih ličnosti u ukupnom broju vizuelnih prikaza analiziranih udžbenika rezultat je čitavih 66% u korist srpske narodnosti, dok slovenačke ličnosti iz vojne i kulturne istorije zauzimaju tek 3% udžbeničkog prostora. Dok je najdominatniji profil ličnosti iz srpske istorije „heroj mača“, iz slovenačke ličnosti pripadaju njihovoj kulturnoj istoriji čiji je udeo u udžbenicima bio minoran. I jezik udžbenika potvrđuje tezu o hegemoniji srpskog diskursa. Uprokos programu Jugoslovenskog učiteljskog udruženja iz 1922. godine u kome se insistiralo na tome da svi učenici treba da uče da koriste i ćirilično i latinično pismo, i razumeju “sve dijalekte državnog jezika” dominatna jezička varijanta u udžbenicima bila ona kojom su se služili Srbi. Među uzorkovanim udžbenicima ni jedan nije pisan latinicom niti je učenicima bio dostupan po neki odeljak na slovenačkom jeziku.
Postojali su i pedagoški promišljeni potezi autora udžbenika. Nakon atentata u Marseju 1934. godine kraljev lik je u udžbenicima za nastavu istorije i na naslovnici časopisa „Jugoslovenče“ vizualizovan je profilno. Profilna pozicija vladarevog lika u udžbenicima nije slučajna. Kako je ubistvo vladara period koji državi donosi nestabilnost potrebno je uveriti javnost da takvo stanje nije permanentno. Vladar mora biti sačuvan u kolektivnoj memoriji nacije s obzirom da je njegovo zemaljsko telo iščezlo. Upravo profilni prikazi kralja Aleksandra imaju tu funkciju budući da neurobiloški sistem čoveka najupečatljivije memoriše takav vid ljudske predstave. Na svim predstavama on je bio prikazan u vojnoj uniformi. Simbol reda i poretka, vojna uniforma je kao takva definisala i maskulinoznost države i vladara. Promišljena je bila i naslovna strana udžbenika za treći razred autora M. Matovića iz 1939. godine na kojoj je prikazana skulptoralna predstava Kraljevića Marka u izvedbi jugoslovenskog vajara Ivana Meštrovića kao još jedan je primer insistiranja na kosovskom sentimentu i antropološkim obeležjima Jugoslovena. Skulptura je deo nikada dovršenog Meštrovićevog projekta „Vidovdanski hram“ koji je zapravo reminiscencija na Kosovsku i Krbavsku bitku.
Ženski i dečji likovi bili su subordinirani muškim likovima kako u narativnom tako i u vizuelnom sadržaju udžbenika. Tako je nevidljivost žena i dece u udžbenicima rečito svedočila o njihovom tretmanu i potvrdila da moć centra uvek nastoji da se potvrdi kontrolom margine*. Od ukupno 68 prikazanih istorijskih ličnosti prikazan je samo 1 lik kraljice Marije i prestolonaslednika Petra II Karađorđevića. Lik kraljice Marije vizualizovan je kao pratnja kralja Aleksandra i tako u sebi sublimirao poruku o biološkoj i reproduktivnoj ulozi jer je to jedina ženska funkcija koja se u klimi etničkog nacionalnizma priznaje za vitalnu. Takođe, jedini vizualizovani dečji lik služi isključivo potvrdi kontinuiteta vladarske dinastije oličenog u pravu primogenture. Pored toga, identifikacija prosečnog učenika-ce narodne škole u međuratnoj Jugoslaviji bila je ograničena na predstave koje su im je aposlutno bile nedostupne, s obzirom na klasnu poziciju obe strane.
Jugoslovensko učiteljsko udruženje i Ministarstvo prosvete nisu imali u vidu širu ponudu alternativnih listova koji bi podržali ideološku subjektivaciju učenika/ca. To se najbolje potvrđuje na primeru abolicije časopisa „Budućnost“, zabavno-poučnog lista dece organizovanih radnika, koji je kao organ KPJ izlazio 1920. godine. Časopis koji se obraćao deci proletarijata i nudio im drugačije literarno iskustvo, nikako nije mogao biti konkurentan časopisu „Jugoslovenče“ koji je izlazio nakon upostavljanja ideologije integralnog jugoslovenstva (1931-1941) i reprodukovao prikazane kontradiktornosti udžbenika. Ipak to ne sprečava autore aktuelnog udžbenika „Priroda i društvo“ za četvrti razred da nakon 100 godina ponove sličan način strukturisanja udžbenika. U savremenom udžbeniku od ukupno 35 stranica posvećenih poglavlju „Prošlost Srbije“ periodu nakon Drugog svetskog rata posvećen je jedan pasus gde se primarno ističe uloga četničkog pokreta otpora okupatoru. Na toj liniji je i najnoviji revizionistički tekst „Ko su zaista ljotićevci“ u dečjem listu „Politikin zabavnik“ u kome se u vrlo afiramtivnom tonu piše o Srpskom dobrovoljačkom korpusu.
Svi navedeni mehanizmi građenja jugoslovenskog identiteta posredstvom udžbenika su bili izrazito reakcionari i u pedagoškom i didaktičkom pogledu fragilni. Uzimajući u obzir sve navedeno, razloge neuspeha prosvetnih vlasti u misiji institucionalizovanog obrazovanja i vaspitanja u duhu jugoslovenskog nadnacionalnog jedinstva nije teško razumeti. Kako ističe Todor Kuljić, istinsko nadnacionalno jedinstvo ne može biti oktroisano* i, dodajemo, izgrađeno na esencijalističkom pristupu naciji i ostvareno u bilo kom obliku u okvirima građansko-kapitalističkog društva.
*Lalatović, J. 2017. „Jugoslovenski srednji vek”: diskursi nacionalizma, modernizacije i tradicije u časopisu Jugoslovenče”, str. 9. (Rad je izložen u okviru konferencije “Časopisi za decu: jugoslovensko nasleđe (1918-1991) decembra 2017. godine.
*Ibid., 9.
*Milić, N. 1998. ABC Dekonstrukcije. Beograd: Narodna knjiga
*Tekst Todora Kuljića „Jugoslovenstva: nova umnost za razbijeni južnoslovenski prostor“ na portalu Novi plamen.