Poslednjih decenija u domaćoj javnosti, pretežno i dominantno nacionalističkoj, preovlađuje teza da je tokom socijalističke Jugoslavije, crkva, naročito Srpska pravoslavna sistemski gušena od strane komunističkih, ateističkih vlasti. Najčešće se takvi kleronacionalistički narativi mogu čuti od „svedoka“ tog vremena u kojima su se „palile crkve, masovno ubijali sveštenici i jahali popovi“. Jasno je da se narativi ovog tipa nisu među narodom sami od sebe zapatili. Oni su vešto krojeni od svih onih nacionalistički orijetisanih intelektualaca, pre svega antikomunistički, promonarhistički i još više desno orijentisanih, a time i po idejama i stavovima vrlo bliskih idejama i stavovima koje promoviše Srpska pravoslavna crkva (u daljem tekstu: Crkva).
Ključno pitanje za analizu jeste da li je religioznost u socijalističkoj Jugoslaviji zaista bila potiskivana i marginalizovana, ili je po sredi jedna vrsta revizionističkog stava onih struktura bliskih pronacionalističkoj ideološko-političkoj struji, prema kojima je Crkva bila žrtva novih vlasti nakon 1945. pa sve do 1991, jer se nije želela povinovati posleratnim promenama u zemlji i novom načinu egzistiranja u okviru socijalističkog sistema sa kojim se od samih početaka nije slagala.
Prva i osnovna greška koju apologete ovakvog stava proturaju u javnost jeste što period postojanja socijalističke Jugoslavije posmatraju kao jedinstven i celovit. Međutim, usled raznih društveno-političkih promena koje su krojili različiti konteksti razvoja, period socijalističke Jugoslavije (1945. do 1991), u bilo kom smislu društvenih analiza se ne može posmatrati kao celovit. Shodno promenama u okviru te zemlje, pitanje odnosa religije i socijalističkog sistema moglo bi se grubo podeliti u tri grupe:
- Period aktivne marginalizacije uticaja Crkve u društvu od strane države (posleratni period i dobar deo pedesetih godina dvadesetog veka);
- Period liberalnijeg odnosa države i Crkve (šezdesete i prva polovina sedamdesetih godina dvadesetog veka);
- Period slabljenja socijalističkog sistema i jačanja uloge Crkve nauštrb države; (druga polovina sedamdesetih i osamdesete godine dvadesetog veka).
Period aktivne marginalizacije uticaja Crkve u društvu
Pobedom narodnooslobodilačkog pokreta i porazom okupatora i kolaboracionista 1945. godine, započinje novi istorijski period koji će uz određene varijacije trajati narednih 45 godina. Nove socijalističke vlasti pobedu u Drugom svetskom ratu videle su kao početak borbe za novo socijalističko društvo. To je podrazumevalo raskid sa starim društvenim vrednostima i normama, koje su proglašene reakcionarnim i kontrarevolucionarnim, te time opasnim po novo društvo.
Srpska pravoslavna crkva nije bila izuzeta od svega onoga sa čime se suočilo čitavo društvo. Jugoslavija je iz rata izašla kao siromašna, razrušena zemlja sa iscrpljenim stanovništvom, uništenom industrijom i infrastrukturom koja je i pre Drugog svetskog rata bila vrlo skromna. Srpska pravoslavna crkva je podelila usud naroda. U tom smislu, nije baš da je imala ekskluzivno pravo na žrtvu u društvu koje je u svim svojim segmentima bilo razoreno. Crkva je ponela deo tereta čitavog društva. Uz to, ako bismo govorili isključivo o Srbiji, Srpska pravoslavna crkva je tokom rata tu doživela najmanje gubitke. Najveće gubitke, u kleru, crkvama, kapelama i vernicima doživela je na teritoriji tzv. Nezavisne države Hrvatske i u Crnoj Gori. Na tlu Srbije, dešavao se drugačiji trend nakon rata.
Učinci procesa ateizacije i sekularizacije bili su najveći na tradicionalno dominantnim pravoslavnim područjima, odnosno pokazalo se da je pravoslavlje bilo najmanje otporno na državni intervencionizam. Među glavnim uzrocima „bega od crkve”, Dragoljub Đorđević izdvaja tri događaja koja su bitno uticala na „opštu ambijentalnu pozadinu” sekularizacije pravoslavne religioznosti: 1) stradanje tokom Drugog svetskog rata; 2) boljševički režim koji nije imao isti „aršin” prema svim religijama, konfesijama, i verskim zajednicama, pa su one različito prolazile u razdeobi oficijalne milosti; 3) unutrašnje slabosti crkve kao institucije.1
Ne treba kriti da je veliki deo pravoslavnog klera u toku Drugog svetskog rata i neposredno nakon njega postradao, usled ideoloških razilaženja, gde je Crkva bila bliža tradicionalnim i promonarhističkim vrednostima i vrednostima očuvanja starog poretka. S druge strane, Crkva je bila duboko ukorenjena u narativu i ulozi samonametnutog čuvara srpskog nacionalnog identiteta pod osmanskom vlašću, te je kao takva neretko smatrala da polaže pravo uticaja na politička i državna pitanja u zemlji. Kako su nove vlasti, vođene boljševičkom ideologijom, forsirale radikalan raskid sa prošlošću i formiranje drugačijih društvenih vrednosti i normi, ako je neophodno i represijom, Crkva je u njima videla opasnost, pre svega za sopstvenu poziciju u društvu i opstanak.
Stoga je Crkva još tokom Drugog svetskog rata, a i pre njega, u svom idejnom i praktičnom delovanju bila izrazito antikomunistički nastrojena. Bez obzira na to što je patrijarh Gavrilo Dožić bio uhapšen od strane nacističkih okupatora u Ostrogu 1941. godine, crkvene strukture su u velikoj meri bile naklonjene novim okupacionim vlastima. Pod krinkom toga da u uslovima okupacije treba raditi na pasivizaciji masa, koja bi pobunama protiv okupatora stradala više no što je inače, Crkva je svesno ili nesvesno radila u korist tog istog okupatora, kome pobune u stanovništvu nikako nisu odgovarale. Međutim, nije samo to bio isključivi razlog marginalizacije njenog rada i delovanja u društvu u posleratnom periodu. Crkva je kao institucija još pre rata bila izrazito antikomunistička.
Antikomunistički stav unutar Srpske pravoslavne crkve najjasnije je artikulisan u časopisu „Hrišćanska misao“, u kom je ukazano na sve veću komunističku opasnost u zemlji i delovanje Narodnog fronta. Kao primer može poslužiti uvodnik novembarskog broja iz 1939. godine, pod naslovom „Sumorne teze u obliku apela crkvi“, koji predstavlja sažet memorandum o duhovno-političkom stanju u zemlji, u kome se navodi: „Crkva danas nema opasnijeg neprijatelja od komunizma. Svi su razlozi, a najviše duh, i smisao postojanja crkve, da odlučno stupi u borbu protiv komunizma. Borba se mora provesti odmah i odlučno. Ceo narod se može i mora mobilizovati”.2
Jasno je, dakle, da je Srpska pravoslavna crkva bila odlučni protivnik komunističke ideologije i pre 1941. godine. Pobedom komunista u Drugom svetskom ratu i uspostavljanjem novog sistema, primarna opasnost po neispunjenje društveno-političkih ciljeva viđena je u Crkvi. Otuda i ne čudi što je primarni cilj bio smanjenje uticaja Crkve u društvu, sekularizacija nove države i laicizacija religije.
Nove vlasti su Ustavom FNRJ iz 1946. godine definisale položaj religije. U članu 38 Ustava jasno je rečeno da je škola odvojena od crkve. Ipak, prava Crkve u državi definisana su preciznije članom 25, u kome se eksplicitno navodi: „Građanima je zajemčena sloboda savesti i sloboda veroispovesti. Crkva je odvojena od države. Verske zajednice čije se delovanje ne protivi Ustavu, slobodne su u svojim verskim poslovima i u vršenju verskih obreda. Verske škole za spremanje sveštenika slobodne su, a stoje pod opštim nadzorom države. Zabranjena je zloupotreba crkve i vere u političke svrhe, i postojanje političkih organizacija na verskoj osnovi. Država može materijalno pomagati verske zajednice“.3
Ustavno ograničavanje, u početnim godinama formiranja socijalističkog sistema, proizvelo je gušenje delovanja Crkve u društvu. Imalo je društvenu funkciju eliminacije, ili barem stavljanja pod kontrolu, svih potencijalno neželjenih efekata i reakcionarnih društvenih snaga koje bi ugrozile uspostavljanje novog socijalističkog društvenog sistema. Jasno je sasvim da se u žaru revolucionarne pravde i ideološke zanesenosti, u velikoj meri sa tim gušenjem preterivalo, te da su gušenja delovanja Crkve neretko bila i brutalna, što objektivno treba priznati.
Novouspostavljena politička vlast ubrzo je demonstrirala svoj negativni stav prema religiji i verskim zajednicama, donošenjem niza sistemskih zakonskih propisa koji su marginalizovali, demonopolizovali, depolitizovali i ekonomski dodatno oslabili sve religijske organizacije u zemlji, pa i Srpsku pravoslavnu crkvu. Odvajanjem crkve od države, laicizacijom prosvete, odnosno odvajanjem škole od crkve i zabranom verskog obrazovanja u javnim školama, kao i izdvajanjem Bogoslovskog fakulteta iz sastava Beogradskog univerziteta (1952. godine), država je direktno oslabila privrednu, javnu, političku i kulturnu moć i uticaj crkvene hijerarhije i religije na stanovništvo (Blagojević, 2005:160). Ovaj postratni „administrativni tip državne politike” karakteriše odnos suprotstavljenosti ili sukoba između državno-partijske birokratije i verskih zajednica, kao i nastojanje države da određenim merama do kraja suzi polje delovanja crkve, što ona vrlo brzo i uspeva stavljajući je pod svoj nadzor i kontrolu.“4
Kontrola i nadzor crkve od strane vlasti tako, doista jesu bili rigidni, ali samo u jednom periodu. On bi se okvirno mogao smestiti u period između 1945. i 1953. godine. Smrću Staljina i početkom procesa destaljinizacije u čitavom Istočnom bloku, a u Jugoslaviji s ubrzanjem uspostavljanja novog društveno-političkog kursa razvijanja samoupravnog socijalizma i liberalnijeg pristupa društvu, sa manje ideoloških stega u ekonomiji, politici i kulturi, dolazi i do liberalnijeg pogleda na religiju i Crkvu kao instituciju. Tokom pedesetih godina, radi se na pronalaženju novih modaliteta odnosa države i crkve kojim bi praktično bilo omogućeno i u praksi Ustavom zagarantovano pravo.
Period liberalnijeg odnosa države i Crkve
Proces ateizacije stanovništva uopšte nije išao tako glatko kako se mislilo. Paradoksalno deluje podatak da se uprkos rigidnoj ateizaciji društva od 1945. do 1953. godine na popisu stanovništva sprovedenom 1953. godine, čak 88% građana izjasnilo kao verujuće. Dakle, kao da je rigidna ateizacija u ljudima proizvela određenu dozu otpora i izazvala kontraefekat. Uz to, ne treba zanemariti viševekovnu ukorenjenost religije u tradiciju običnih ljudi, koja se nije mogla izbrisati potezom gumice. Velika je verovatnoća da su ti rezultati i saznanja, uz druge bitne društvene promene, u velikoj meri naterale vlasti da promene pristup prema Crkvi.
Ovaj popis ukazao je na razlike po pojedinim republikama koje će kasnije biti potvrđene u empirijskim istraživanjima religioznosti i vezanosti ljudi za religiju: najmanje religioznih je bilo u Crnoj Gori, odnosno u njoj je bilo najviše nereligioznih, čak 32%, u Beogradu je takođe u odnosu na ostale delove zemlje visok procenat nereligioznih, 29,5%, a najviše religioznih je na Kosovu i Metohiji i Sloveniji.5
Ovakvi rezultati bi se mogli objasniti određenim društvenim pojavama. Kako je već rečeno, pravoslavni kler je tokom Drugog svetskog rata i neposredno nakon rata, užasno postradao u Crnoj Gori. Očigledno je brutalnost novih vlasti uticala i na promenu pogleda na religioznost kod običnih ljudi. Beograd kao najveći grad i najurbanija celina je logično manje počivao na religiozno ukorenjenim narativima. S druge strane, Kosovo i Metohija jeste mesto na kome se nalazi ogroman deo srpskog crkvenog srednjovekovnog kulturnog nasleđa, te ne čudi da je religioznost tamo, čak i u to doba, bila najjača, a uz to, pravoslavlje je bilo primarna razlikovna odrednica Srba u odnosu na dominantno albansko stanovništvo.
Ipak, tokom šezdesetih i u prvoj polovini sedamdesetih godina dvadesetog veka dolazi do sveopšte liberalizacije društva. U sferi ekonomije i politike država ukida direktnu kontrolu nad procesom proizvodnje. U sferi kulture, dolazi do pojave novih trendova i slobodnijeg kritičkog preispitivanja društvene stvarnosti i većeg upliva zapadnih trendova i stilova života. Seksualna revolucija, hipi-pokret i studentski protesti, u čijem centru se nalazi jedna nova baby-boom generacija, svoja „božanstva” nisu pronalazila u Crkvi. Otuda, sam trend religijske identifikacije naročito u ovoj populaciji počinje da opada. Istovremeno, u sferi Crkve dolazi do jednog velikog raskola, koji je posledično doveo do nešto drugačije institucionalizacije Crkve.
Početkom šezdesetih godina sveštenici Srpske pravoslavne crkve iz dijaspore sve intenzivnije su kritikovali sveštenike iz Jugoslavije da su preterano popustljivi i saradljivi sa komunističkim vlastima. Drugi raskol nastao je upravo u dijaspori, kada je nakon podele Američko-kanadske eparhije, 1963. godine, došlo do suspendovanja episkopa američko-kanadskog Dionisija, koji nije prihvatio odluke Svetog arhijerejskog sabora o stvaranju tri nove eparhije. Naime, nakon odluke o podeli Američko-kanadske eparhije, episkop Dionisije je sazvao Deseti crkveno-narodni sabor, 10–14. novembra 1963. godine, na kom je odlučeno da se ne prihvate nikakve odluke, rešenja i instrukcije Svetog arhijerejskog sabora iz Beograda dok u Jugoslaviji vlada komunistički režim, kao i da se Eparhija američko-kanadska proglasi za slobodnu i nezavisnu. Nakon raščinjenja episkopa Dionisija, koga je Sveti arhijerejski sabor, marta 1964. godine, vratio u red svetovnjaka pod imenom Dragoljub Milivojević, većina crkveno-školskih opština u Australiji prilazi raščinjenom episkopu. U Australiji je sazvan Prvi crkveno-narodni sabor u Melburnu, 31. oktobra 1964. godine, na kome je osnovana Slobodna srpska pravoslavna crkva, Eparhija za Australiju i Novi Zeland.6
Crkva u emigraciji svakako je zbog sopstvenih okolnosti delovanja, a i na osnovu toga što je bila na strani poraženih snaga u Drugom svetskom ratu, i dalje ostala na izrazito antikomunističkim pozicijama. S druge strane, pripadnici crkve u zemlji, usled negativnog tretmana socijalističkih vladajućih struktura, morali su donekle, ili u većoj meri da se prilagode drugačijim okolnostima. Otuda su odnosu crkve i države pristupali nešto liberalnije, što je negde vodilo i saradljivošću sa vlastima koje je rezultiralo popuštanjem društveno-političkih stega prema samom crkvenom delovanju u zemlji. Liberalizacija odnosa države i crkve, međutim, daje neočekivane rezultate.
Već se 1964. godine oko 70% stanovnika deklarisalo pozitivno u konfesionalnim terminima, a oko 30% nije navodilo svoju konfesiju (nereligiozni, ateisti). Krajem iste decenije, 1968. godine, već je nereligiozna orijentacija u jednom javno-mnjenjskom ispitivanju, većinska pojava jer se 51% stanovnika izjašnjava kao ateisti, a 39% kao vernici.7
Dakle, umesto da liberalizacija odnosa prema crkvi poveća broj vernika, dogodio se novi trend: sa liberalizacijom, broj vernika je počeo da opada, a broj nereligioznih da raste. U novonastalim okolnostima predstavnici Crkve su shvatili da su s jedne strane u problemu, jer broj vernika opada, ali s druge strane da im je mogućnost za privlačenje vernika sada manje otežana. U tom smislu, već krajem šezdesetih Srpska pravoslavna crkva preduzima prve korake ka ponovnom, jačem profilisanju religije u društvu.
Pravoslavna crkva takođe se trudila da privuče više vernika na božju službu. Od kraja šezdesetih godina počela je više da istupa u javnosti. Na primer, u maju 1968. godine patrijarh je održao spektakularnu procesiju sa moštima cara Stefana Dušana u centru Beograda. Godinu dana kasnije crkva je slavila 750. godišnjicu samostalnosti, a 1975. godine 800. rođendan Svetog Save, njenog osnivača. Vrlo bogato je proslavljen Vidovdan, dan bitke na Kosovu. Stalna tema bilo je samopotvrđivanje srpskog naroda i njegovo ujedinjenje.8
Na ruku ponovnom jačanju crkvenih tema i jačanju religioznosti u javnoj sferi išle su i društvene prilike u kojima se jugoslovensko društvo našlo. Ako se uzme u obzir da su sedamdesete, sa krizom jugoslovenske privrede, sve jačim nacionalističkim tendencijama i novim Ustavom iz 1974, koji je opet, jačao zasebnosti republika nauštrb federacije, bile prilično turbulentne, jasno je da je prostor za dodatan upliv Crkve (crkava) nauštrb oslabljene države, kao jake institucionalne i identitetske odrednice naroda Jugoslavije, bio dodatno otvoren.
Period slabljenja socijalističkog sistema i jačanja uloge Crkve nauštrb države
Titovom smrću obeležen je početak poslednje decenije zajedničke jugoslovenske države. Iako se danas neretko može čuti kako su to bile zlatne godine jugoslovenskog društva, istraživanja pokazuju upravo suprotno: osamdesete su bile godine sutona. Ekonomska kriza se produžila, rešenja za smirivanje inflacije nije bilo, ciljevi privredne reforme nisu davali rezultata, dok u drugoj polovini osamdesetih dolazi do vidnog jačanja ekstremnog nacionalizma na gotovo svim stranama, a Srpska pravoslavna crkva biva stavljena u službu jačanja jednog od njih.
Sveopšta društvena kriza prouzrokovala je retradicionalizaciju, reklerikalizaciju, bujanje ekstremnog nacionalizma i desekularizaciju, posebno u drugoj polovini osamdesetih.
Povećanje religioznosti i naročito povećana konfesionalna identifikacija stanovništva, ima i širi nadnacionalni kontekst koji takođe ne bi trebalo gubiti iz vida: opštu političku i kulturnu pluralizaciju društva tokom i posle raspada socijalizma, u svetskim, posebno evropskim razmerama, opštu tendenciju desekularizacije u čitavoj Istočnoj Evropi, slom opšteprihvaćenih vrednosti, relativno povećanu diferenciranost duhovnih ponuda na religijskom tržištu, drugačije duhovne potrebe mnoštva ljudi, potrebu za bogom kao potragom za srećom, nadom, utehom, itd.9
Jačanje srpskog nacionalizma podrazumevalo je i potrebu za jačanjem religioznosti, s obzirom na to da je pravoslavlje bilo relevantna differentia specifica u odnosu na druge narastajuće nacionalizme u okvirima Jugoslavije: hrvatski i slovenački. Pravoslavna vera je bila ona vrsta vododelnice koja je činila ono što je stvaralo „Mi“ identitet u odnosu na „Oni“ identitet. Gde je, naravno, „Mi“ starije, lepše, čistije i duhovnije.
Srpska pravoslavna crkva je u procesu jačanja srpskog nacionalizma imala tedenciju da izgradi i ide uz dlaku društveno-političkom narativu definisanom u Memorandumu SANU iz 1986. godine, po kom je srpski narod žrtva Jugoslavije i socijalističkog sistema, nauštrb Slovenije i Hrvatske kao dve najrazvijenije republike SFRJ. Oreol Crkve kao žrtve socijalizma koji je, popuštanjem stega prema religiji s početka šezdesetih godina dvadesetog veka, realno prestao da bude jak, u osamdesetima ponovo dostiže vrhunac.
Od početka procesa desekularizacije u Jugoslaviji, vremenom postaju upadljivije sve komponente (tendencije) kontrasekularizacije: 1) približavanje ranije sekularizovanih institucija religioznim normama, kako formalno, tako i neformalno; 2) oživljavanje religioznih verovanja i prakse; 3) povratak religije u javnu sferu (deprivatizacija); 4) oživljavanje religioznog sadržaja u različitim kulturnim podsistemima (umetnost, filozofiju, književnost); 5) sa religijom povezane promene u „supstratu društva” (na primer, religijom uslovljene demografske promene, redefinisanje teritorije i stanovništva prema verskoj osnovi).10
Krajem osamdesetih mešanje Srpske pravoslavne crkve u poslove države više i ne postaje tajna. Padom Berlinskog zida 1989. i urušavanjem socijalizma, put ka potpuno otvorenoj sprezi države i crkve bio je otvoren.
U poruci za Vidovdan 1989. godine „Glas crkve“, glasilo Srpske pravoslavne crkve, izlaže svoj „Predlog srpskog crkvenonacionalnog programa”, u kojem piše: „Stoji činjenica da je tokom poslednje dve godine došlo do otopljavanja u odnosima Srpske Crkve i srpske politike i do promena, do kakvih nije došlo za pola veka od rata naovamo. Mi za sada nismo mogli ni očekivati više. Ali ne sme se sada na tome stati. Ne treba se bojati i zazirati od Crkve koja je vekovima bila najstabilniji stub srpskog naciona. Ni sada kao ni pre, Srpska Crkva neće partnerstvo sa državom, niti podelu političke vlasti. To je strano njenom duhovnom naznačenju. I mada se konkretno ne opredeljuje ni za jedan društvenopolitički poredak ni partiju, ona ne može biti potpuno apolitična… Zato predlažemo političkom vođstvu Srbije koje nastupa sa programom stvaranja demokratske evropske države da Crkvi povrati ulogu koja joj je nepravedno i nasilno oduzeta i tako ispuni prazninu koja je nastala njenim zapostavljanjem u društvu. Jer nema jake države bez jake Crkve!“11
Put ka direktnoj sprezi Crkve i države raspadom Jugoslavije biva otvoren.
Zaključak
Iako crkvene strukture i javnost bliska njima, danas tvrde kako je tokom celog perioda socijalističke Jugoslavije, Crkva kao institucija bila gušena, marginalizovana i udaljavana od vernika, takva tvrdnja ne stoji u potpunosti. O potpunom gušenju i marginalizaciji Crkve, poricanju prava na slobodno delovanje od strane novih vlasti, može se govoriti samo u jednom periodu stabilizacije socijalističkog sistema: od 1945. do 1953. godine. Nakon tog perioda ulazi se u novu fazu traženja drugačijih modela odnosa države i Crkve, gde se sve više išlo ka liberalizaciji tog odnosa, koja svoju kulminaciju dostiže polovinom šezdesetih godina. Period liberalizacije odnosa prema Crkvi, ista vešto koristi i aktivno radi na pribavljanju društveno-političke moći kako bi nadvladala moć države, koja u međuvremenu usled raznih društvenih i političkih kriza ne uspeva da pokaže sposobnost da ih prevaziđe. Taj period traje sve do druge polovine osamdesetih godina, pa i do raspada zemlje, s tim što Crkva nakon Titove smrti i kontinuirane krize jugoslovenskog socijalizma i države, vidljivo počinje da preuzima primat u tom odnosu sa posrnulom jugoslovenskom državom i socijalističkim sistemom, kroz ulogu osnaživanja partikularnih nacionalizama u okviru Jugoslavije koji će između ostalih faktora, u konačnici doprineti raspadu zajedničke jugoslovenske države.
Foto: Wikimedia Commons/Stevan Kragujević
- Dragoljub B. Đorđević, Bogdan Đurović, “Sekularizacija i pravoslavlje: slučaj Srba”, Povratak svetog?, ur. Dragoljub B. Đorđević (Niš: Gradina, 1994), 221.
- Više o tome u: Barišić, Srđan, (2017), Srpska pravoslavna crkva I Jugoslavija u: YU historija, Kultura I religija, str. 7.
- Više o ovome na: file:///C:/Users/WiN7/Downloads/aj_10_02_10_txt_ustav1946%20(1).pdf
- Više o tome u: Blagojević, Mirko (2005), Religija i crkva u transformacijama društva, Beograd: IFDT, Filip Višnjić . str. 155-156.
- Isto, str. 168.
- Više o tome u: Barišić, Srđan, (2017), Srpska pravoslavna crkva I Jugoslavija u: YU historija, Kultura I religija, str. 8.
- Više o tome u: Blagojević, Mirko (2005), Religija i crkva u transformacijama društva, Beograd: IFDT, Filip Višnjić, str. 168.
- Čalić, Mari-Žanin (2013), Istorija Jugoslavije u 20. veku, Beograd: Klio.
- Barišić, Srđan, (2021), Tradicionalne verske organizacije i dezintegracija Jugoslavije, u: Jugolsavija: Poglavlje 1980–1991, Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava, str. 754–755.
- Isto755–756
- Isto.