Osnivački kongres Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), tada pod nazivom Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista), održan je u Beogradu, od 20. do 23. aprila 1919. godine. Ovih dana obilježena je stota godišnjica osnivanja partije koja je postojala skoro sedamdeset jednu godinu, od čega je dvadeset jednu godinu provela u ilegali, četiri godine je vodila oslobodilački rat, dok je nepunih četrdeset pet godina bila na vlasti. Uprkos tome što ova partija ne postoji skoro tri decenije, ne nedostaju komentari i analize o njenom djelovanju, ideologiji i rezultatima koje je postigla. To je i prirodno, ako se ima na umu koliko duboke i dalekosežne promjene je ona izvršila, i koliko je, na pozitivan ili negativan način, takla interese različitih društvenih klasa. U klasno i ideološki podijeljenom društvu, ne može nedostajati rasprava o KPJ, bez obzira na to što ona u ovom trenutku ne postoji.
Rasprave su, međutim, uglavnom praćene crnim ili bijelim zaključcima, što opet ne iznenađuje, ali treba da izazove oprez, imajući u vidu da se vrijednosni sudovi najčešće izriču iz razloga krajnje subjektivne prirode. Dovoljno je da su komunisti uhapsili ili ubili nečijeg djeda, ili da su nekom bogatašu oduzeli imovinu, pa da to bude razlog za mržnju i negativne komentare. Najčešće i oni koji nemaju ovakve lične ili porodične motive iznose negativne ocjene, jer je to danas odraz običnog konformizma – najbolje je ne zamjeriti se, iznošenjem bilo kakvih ocjena koje bi imale pozitivan prizvuk.
Pokušaj da se da ocjena KPJ mora poći od činjenice da je ova partija tokom sedam decenija postojanja prolazila kroz različite faze, tokom kojih je značajno mijenjala svoju prirodu i društvenu ulogu. U trenutku svog osnivanja, činili su je iskreni revolucionari, koji su bili spremni žrtvovati se za ostvarivanje njenih ciljeva, ali i tzv. centrumaši i reformisti, koji su radije težili sporazumijevanju sa vladajućom klasom, zagovarajući dugotrajne i postepene promjene. Partija je na prvim izborima 1920. godine osvojila 12 % glasova (skoro 200.000), u jednoj seljačkoj i zaostaloj zemlji, sa malobrojnom radničkom klasom, što je za te prilike bio ogroman uspjeh. U Beogradu, na primjer, osvojila je 35 % glasova, a njen kandidat Filip Filipović, izabran je za predsjednika beogradske opštine. Isto je bilo u Zagrebu, u kome je izabran Svetozar Delić, a lista KPJ osvojila je 20 od 50 mjesta u gradskoj skupštini. Najveći uspjeh KPJ je postigla u Crnoj Gori, sa 38 % osvojenih glasova. U to vrijeme, KPJ nije pripremala oružanu revoluciju, nego se pripremala na dugotrajnu borbu posredstvom parlamenta i sindikata (koje je kontrolisala). Njena strategija, dakle, nije bila prevratnička u smislu oružanog ustanka, ali ju je buržoazija ipak zabranila, uplašena njenim jačanjem, a potom progonila punih dvadeset godina, uprkos tome što KPJ objektivno nije mogla ugroziti poredak.
Tokom 20-ih godina, KPJ prolazi proces boljševizacije, trpeći istovremeno teške udarce kraljevske policije i sudstva, tako da je broj članova sa 65.000 za samo tri godine pao na 1.000, koliko ih je bilo 1924. Do 1929. godine, KPJ je bila jedina zabranjena partija, a to će biti slučaj i kada je, po ubistvu Aleksandra Karađorđevića, obnovljen višepartijski sistem. Krajem 20-ih godina počinje staljinizacija KPJ, što znači podvođenje partije pod bezuslovnu kontrolu Staljina. Tada, KPJ pravi niz grešaka, izazvanih činjenicom da se njena politika u osnovi utvrđivala u Moskvi, dok njeni brojni rukovodioci nisu bili dorasli ulozi koja im je dodijeljena. Partija je u to vrijeme tavorila u političkoj izolaciji, bila je podijeljena frakcijskim sukobima, nije imala uticaj u masama, što je uticalo na to da se rad njenih rukovodstava, često mijenjanih, uglavnom ograničavao na međusobne sukobe.
Partija u to vrijeme nije imala ni jasan politički program. Ona je lutala u svojim opredjeljenjima, a jedno od najvećih lutanja bio je odnos prema Jugoslaviji. Slično je bilo i kad je riječ o nacionalnom pitanju. Partija je toliko loše procjenjivala političku situaciju, da je 1929. godine čak pozvala na oružani ustanak. Tek u drugoj polovini 30-ih godina dolazi do stabilizacije, istina već staljinizirane KPJ. Ona dobija masovnu podršku, koja nije vidljiva na izborima, jer je partija i dalje zabranjena, ali ta podrška dolazi do izražaja u radu sindikata, koji su pred zabranu 1940. godine imali 100.000 članova, od kojih su mnogi bili simpatizeri KPJ. Slično je bilo i sa studentskim pokretom, u kome je KPJ imala snažan uticaj. Posebno značajnu ulogu KPJ je imala u antifašističkom pokretu, jer je bila jedina partija koja je aktivno gradila antifašistički front u Jugoslaviji i poslala značajan broj dobrovoljaca u republikansku Španiju.
Na početku Drugog svjetskog rata, KPJ je organizaciono sređena, ideološki monolitna, sastavljena od profesionalnih revolucionara, iskusnih u mnogobrojnim okršajima sa poretkom. Značajan broj njih već su bili na robiji, a neki su se vratili iz Španskog građanskog rata. To su bile ključne prednosti KPJ u odnosu na druge partije. Ona je imala besprijekornu organizaciju i članove spremne na svaku žrtvu. Takva organizacija imala je i svoje naličje. Ona je bila izrazito centralizovana, a partijska vođstva nisu birana demokratski. Međutim, to i nije bilo moguće, jer je partija bila izložena policijskom teroru. Ovakav način djelovanja, u kombinaciji sa dominacijom staljinističkog dogmatizma, uticao je na karakter organizacije. Ona nije mogla postati demokratska partija, već su hijerarhijski principi dominirali.
Ideološka monolitnost je postignuta po cijenu odsustva kritike partijskog vođstva, a posebno nije bila dopuštena kritika Sovjetskog Saveza. O sovjetskom sistemu se skoro ništa i nije znalo u partijskim redovima, a posebno se nije moglo znati o problemima s kojima se sovjetsko društvo suočava. Samim tim, partija nije mogla imati izgrađenu jasnu koncepciju budućeg društva, ma koliko se pozivala na sovjetski model kao uzor. Posebno se nije znalo o gnusnim Staljinovim zločinima. Kad se o tome ponešto saznalo, partija je odbijala da se suoči sa stvarnošću, izjavljujući da su to izmišljotine. U stvari, postojanje strogo centralizovanog staljinizovanog svjetskog pokreta onemogućavalo je bilo koju partiju da samostalno promišlja društvenu stvarnost i političku strategiju. Kominterna je raspustila niz svojih sekcija, a KPJ je bila samo na korak od toga. Komunističke partije toga doba nisu mogle djelovati izolovano, jer su bile dio svjetskog komunističkog pokreta, pa je bilo nezamislivo izdvajanje iz Kominterne. Nije bilo moguće ni da partija postoji a da bude isključena iz članstva Kominterne. Uostalom, takav način razmišljanja bio bi suprotan ideološkom i političkom profilu kako članstva tako i vođstva bilo koje partije.
Rat i revolucija
Iako je KPJ tokom Drugog svjetskog rata vodila politiku širokog antifašističkog fronta, nije mogla izbjeći zamke svog partijskog karaktera, niti ograničenosti svoje ideologije. Doduše, treba istaći, što se najčešće zanemaruje, da je politika antifašističkog fronta mogla biti i bez nekih ozbiljnih grešaka (kao što su „lijeva skretanja“) da su komunisti naišli na pozitivan odgovor na svoju inicijativu objedinjavanja svih antifašističkih snaga. Nakon što su bili napadnuti od svih buržoaskih pokreta i njihovih vojski, komunisti su, barem za kratko, istupili sa idejom o drugoj etapi revolucije. Iako ovo shvatanje nije dugo zadržano, ipak je prouzrokovalo znatnu štetu. Klasni interesi vladajućih su nadjačali patriotizam i nacionalne osjećaje, pa je poziv KPJ na oružanu saradnju ostao samo lijepa ideja, a komunisti su ideju narodnog fronta u borbi protiv fašizma mogli ozbiljiti samo u saradnji sa pojedinim pripadnicima bivših buržoaskih stranaka. Ma koliko da su neki od njih bili popularni i uticajni, ipak su to bili samo pojedinci.
Narodnooslobodilačka borba je vođena uz ogromne ljudske napore i primjere izuzetnog, svakog poštovanja vrijednog, samopožrtvovanja, tim prije, što je partizanska vojska imala protiv sebe ne samo nekoliko okupatorskih vojski, nego i brojne kvislinge. Uspjesi NOVJ bili su toliki da je čak i Čerčil, izraziti antikomunist, krajem 1943. godine odlučio priznati partizane kao jedinu savezničku vojsku u Jugoslaviji. To je bilo najveće priznanje koje je partizanski pokret mogao dobiti – da ga mora priznati kao relevantnu ratujuću snagu onaj ko je njegov ljuti ideološki protivnik. Da su partizani prevarili Čerčila i njegovu moćnu obavještajnu službu, kako danas neki tvrde, najobičnija je glupost. Englezi su imali svoje pouzdane obavještajce u Jugoslaviji od 1941. godine, a Čerčil je poslao čak i svog sina u Jugoslaviji, što govori koliki značaj je davao našoj zemlji. Ako se odrekao Draže i Petra II, to je učinio samo zato što je bio dovoljno pragmatičan da shvati da više ne podržava one koji očigledno gube rat, jer se nalaze na strani sila Osovine. Ne treba zaboraviti ni, doduše pojedinačne, slučajeve odavanja priznavanja partizanskoj vojsci od strane njemačkih generala, koji nisu mogli a da ne uoče izueztne vojne vještine, moral i upornost partizanskim borcima.
Narodnooslobodilačku borbu je organizovala i vodila KPJ. To je jedinstven primjer u svijetu da je jedna od najjačih armija na kraju Drugog svjetskog rata nikla ni iz čega, stvorena voljom i požrtvovanjem nekoliko desetina hiljada komunista. U organizovanju te armije, komunisti nisu imali ni partnere ni suparnike. Druge partije jednostavno su se raspale na početku rata i nisu uspjele da se obnove. Oni koji su pozivani da se pridruže, radije su se opredijelili za podršku Draži Mihailoviću ili Anti Paveliću, bez obzira na to da li je ta podrška bila otvorena ili prikrivena. U takvoj situaciji, osnivanje proleterskih brigada i uvođenje političkih komesara u vojne jedinice samo je bilo priznanje objektivne situacije. Da je neka druga partija bila u stanju da učestvuje u oblikovanju NOVJ, sigurno je da ničeg od toga ne bi bilo.
Po okončanju rata, pošto je imala pod svojom kontrolom armiju od 800.000 boraca i dobila međunarodno priznanje, KPJ nije ni morala, a ni htjela, da dijeli vlast sa buržoaskim strankama, tim prije što su se one raspale, a njihove vođe kompromitovale, saradnjom sa okupatorima ili učešćem u londonskim vladama. Obnova višestranačkog sistema nije dolazila u obzir, ne samo zato što KPJ ideološki nije bila spremna da prizna slobodu organizovanja drugih stranaka, već i zato što bi njihovo obnavljanje vjerovatno produbilo nacionalne sukobe i otežalo, a možda i onemogućilo, socijalistički preobražaj društva. Jednostavno, komunisti su željeli da imaju odriješene ruke u nastojanju da provedu svoj program. Osim toga, nakon žrtava koje su podnijeli, a imajući oružanu silu u svojim rukama, nisu namjeravali da dijele vlast sa drugim strankama. Često se ističe kako izbori održani 1945. godine nisu bili slobodni i demokratski. Oni koji o tome govore nisu pružili vjerodostojne dokaze. Ukazano je na određen broj primjera kršenja izbornih prava građana i izborne procedure, što se sigurno događalo. Međutim, niko nije pružio bilo kakav dokaz da je to kršenje moglo u većoj mjeri uticati na rezultate izbora. Pobjeda Narodnog fronta, kojeg je KPJ predvodila, bila je toliko premoćna, da je teško zamisliti kako su izbori bili u tolikoj mjeri neregularni da je to moglo uticati na izbornu pobjedu Narodnog fronta. Zanimljivo je objašnjenje Milovana Đilasa, u to vrijeme jednog od četiri vodeća člana KPJ, koji je objašnjavao da se KPJ nije plašila protivnika, jer ih nije smatrala toliko snažnim da bi mogli da je ugroze, već je željela monopol, pa joj organizovano djelovanje opozicije nije odgovaralo.
„Revolucionarni etatizam“
Nakon što je postala vladajuća partija, KPJ se suočila sa brojnim problemima. Ona je svu vlast koncentrisala u svojim rukama. Da je to u suprotnosti sa samom idejom socijalizma, danas znamo, ali u to vrijeme, kad je SSSR bio neupitni uzor, smatralo se da se diktatura proletarijata ostvaruje kao diktatura partije. Za vršenje takve vlasti, partija nije imala kapacitete, jer nije imala dovoljno kvalifikovanih kadrova. Iako je bila kadrovska partija, počela se postepeno pretvarati u masovnu partiju, primajući u svoje redove brojne karijeriste. Neograničena vlast jedne partije neminovno sobom nosi zloupotrebe, gušenje kritike i koncentraciju moći u rukama malog broja lica. Ista praksa već je viđena u SSSR-u. Vođstvo KPJ to nije vidjelo kao problem, jer je smatralo da koncentracija moći u njenim rukama predstavlja garanciju izgradnje socijalizma. Ovaj prvobitni period tzv. revolucionarnog etatizma, koji je Kardelj kasnije opravdavao kao nužan izraz nerazvijenosti agrarnog društva, sa malobrojnom radničkom klasom, nije mogao a da ne ostavi negativne posljedice. U prvom redu, on je doveo do pretvaranja partijskog vođstva u novu vladajuću klasu, koja je u svojim rukama koncentrisala političku moć, a posredstvom državne svojine nad sredstvima za proizvodnju, i ekonomsku moć.
Sukob sa Staljinom došao je iznenada za jugoslovensko vođstvo, mada je sukobljavanja i neslaganja bilo. Razlozi za sukob nisu bili ideološke, već praktično-političke prirode. Jugoslovensko vođstvo je težilo vođenju samostalne politike, što Staljin nije tolerisao. Međutim, imajući cjelokupnu državnu vlast u svojim rukama, ovjenčano slavom pobjednika u narodnooslobodilačkoj borbi, Tito i drugovi su mogli težiti samostalnom vođenju politike. Kad u tome nisu uspjeli, odlučili su pružiti odlučan otpor Staljinu, što je bila ne samo hrabra odluka, nego i odluka koja je imala ogroman značaj za razvoj Jugoslavije i za međunarodne odnose.
Nakon što je postalo očigledno da sukob sa Staljinom ne može biti prevaziđen, KPJ je počela tražiti nove puteve. To je rađeno iz dva razloga. Prvi je bio da se legitimiše politika KPJ i pokaže da je ona prava socijalistička politika, za razliku od Staljinove antisocijalističke politike. Trebalo je dokazati da postoje i dublje, ideološke razlike između Jugoslavije i SSSR-a, te da je sukob između dvije partije zapravo sukob ideja. Drugo, imajući u vidu dubinu i značaj sukoba, jugoslovenski komunisti su počeli preispitivati svoju dosadašnju ideologiju i politiku, ne mogući ostati, zbog dubine sukoba, pri dotadašnjim ideološkim stavovima. Išli su tako daleko da su Sovjetski Savez definisali kao društvo državnog kapitalizma. Iako se sa ovom kvalifikacijom ne moramo složiti, ostaje činjenica da je KPJ bila prva značajna, velika i uticajna partija koja je negirala socijalistički karakter Sovjetskog Saveza, smatrajući da njegovo društvo nije ni kapitalizam ni socijalizam. Nažalost, nakon dolaska Hruščova u Beograd, 1955. godine, ovo shvatanje je napušteno iz realpolitičkih razloga, jer jugoslovenski komunisti nisu smatrali da je moguće imati prijateljske odnose sa Sovjetskim Savezom i istovremeno tvrditi da njegovo društvo nije socijalističko.
Tvrdnje da je KPJ počela da promišlja krupne društvene reforme zato što je osjetila potrebu za ekonomski racionalnijim sistemom, teško se mogu uzeti kao osnovane. Iako su vrhovni rukovodioci uočavali manjkavosti centralnoplanskog ekonomskog sistema, teško da bi, zbog ideološkog dogmatizma, vlastitih interesa i potrebe da ostanu dio sovjetske orbite, napustili taj sistem, da se nisu sukobili sa Staljinom.
Sukob sa staljinizmom imao je protivrječne posljedice. S jedne strane, obračun sa pristalicama staljinizma vršen je primjenom staljinističkih metoda, pri čemu najveću i neoprostivu mrlju predstavlja nehuman postupak prema zatvorenicima na Golom otoku i drugim mjestima. Primjena takvih metoda izraz je ideološkog naslijeđa KPJ, koja je u tom trenutku potpuno staljinizirana, pa nije mogla voditi borbu protiv neprijatelja drugačije nego što je činjeno u Staljinovom Sovjetskom Savezu. Na stranu to što su protivnici režima bili i više od toga. Objektivno, oni su bili za podređivanje njihove zemlje stranoj zemlji i za učvršćenje u zemlji jednog krajnje okrutnog sistema kakav je staljinistički. Uprkos tome što su pritisci na Jugoslaviju bili tako veliki, da je postojala opasnost agresije, obračun sa protivnicima, koje je trebalo onemogućiti, bio je pretjeran, nehuman i nezakonit.
Samoupravljanje
S druge strane, KPJ zagovara decentralizaciju i demokratizaciju društva. Dok je decentralizacija sprovođena postepeno, a ogledala se u postepenom jačanju republika i opština, demokratizacija je prvenstveno obuhvatila ekonomsku sferu, epohalnom odlukom da se uvede radničko samoupravljanje, uz Titovu napomenu 1950. godine da se sa tim nije preuranilo, nego u izvjesnom smislu i zakasnilo. Tito i jeste i nije bio u pravu. Nije bio u pravu zato što malobrojna radnička klasa, bez većeg iskustva i autonomnih organizacija, nije mogla u tom trenutku preuzeti upravljanje ekonomijom. Bio je u pravu zato što se iskustvo stiče kroz upravljanje i zato što je birokratija do 1950. godine već preuzela upravljanje u svoje ruke, pa je bilo teško razvlastiti je. U osnovi, Tito je bio u pravu, s tim što je valjalo na manje ideološki i otvoreniji način razumjeti proces uvođenja samoupravljanja. Naime, radničko samoupravljanje je najviše napredovalo na nivou preduzeća. Ipak, tokom decenija, radnici nisu postali gospodari procesa odlučivanja, nego su se stalno borili za moć sa tehnobirokratijom. U tom smislu, samoupravljanje i nije bilo samoupravljanje, nego je u praksi bilo oblik radničke participacije, pošto su upravljačku moć dijelili radnička klasa i tehnobirokratija, uz premoć ove druge.
Samoupravljanje je trebalo da preraste mikro okvire, pa je Jugoslavija postala prva država u svijetu u kojoj je samoupravljanje uvedeno na nivou države, prvo u obliku Vijeća proizvođača Savezne narodne skupštine, a potom i drugih vijeća. To je bila očigledna namjera ustavotvorca da samoupravljanje pretvori u sveprisutan oblik upravljanja i odlučivanja. Vremenom, samoupravljanje je proširivano, iako su njegove prvobitne granice bile dosta uske. Ta postepenost bila je odraz kako nerazvijenosti društva, tako, možda i više, odsustva želje birokratije da samoupravljanju da dovoljno snažnu društvenu i pravnu osnovu. Ipak je ono uvođeno odozgo i „na kašičicu“, onoliko koliko je partijsko vođstvo smatralo oportunim. To je bio i glavni nedostatak sistema. Onaj ko ga je osmislio, trebalo je da njegovim ostvarenjem najviše izgubi. Zato je partijsko vođstvo našlo srednju mjeru, koja je zapravo išla u njenu korist, a to je kombinovanje samoupravljanja sa partijskom dominacijom. Ta dominacija je bila veća što se išlo ka višim nivoima vlasti, pa se došlo u situaciju da radnika u jugoslovenskoj skupštini skoro i nije bilo.
Samoupravljanje je ipak imalo epohalan značaj. Ono je bilo razvijanje ideje da demokratija mora da bude i ekonomska, i da ne može da ostane samo na mikro nivou. U Jugoslaviji je razvijana ideja integralne demokratije, koja je trebalo da obuhvati sve sfere društva. Pažnju istraživača zaslužuju dva pitanja. Prvo pitanje je kako je ta integralna demokratija osmišljena i kako je trebalo da funkcioniše u svim oblastima društva. Drugo pitanje je koji uslovi treba da budu ispunjeni da bi integralna demokratija bila ostvarena. Jugoslovensko društvo pruža obilje materijala za proučavanje oba pitanja. Samoupravljanje je omogućilo da stotine hiljada radnika prođu školu upravljanja, kroz članstvo u radničkim savjetima i organima radničke kontrole. Impozantan je broj radnika koji su učestvovali u samoupravljanju. Iako su istraživanja sociologa pokazala da su radnici često bili nezadovoljni svojom podređenom ulogom u procesu odlučivanja, ne može se tvrditi da u tom procesu nisu imali nikakvu ulogu i moć. Četrdeset godina samoupravljanja moralo je dovesti do izvjesnog, mada nedovoljnog, snaženja radničke klase.
Ekonomski i politički sistem kojeg je oblikovala KPJ (kasnije SKJ) prošao je brojne reforme. One nisu bile tako male, jer su značile radikalne promjene sistema. Od sistema u kome je država (i partija) sve kontrolisala, na Šestom kongresu KPJ formulisana je epohalna ideja, koja je nažalost samo manjim dijelom ostvarena, da partija ne treba da upravlja, već da idejno i politički prednjači, što je jedan od ideoloških osnova samoupravljanja, jer partija na ovaj način ne sputava radnike da sami upravljaju društvom. Od „državnog socijalizma“, 1965. godine došlo se do „tržišnog socijalizma“, da bi 70-te godine značile uvođenje „dogovorne ekonomije“, koja je dovela do drobljenja krupnih preduzeća i zatvaranja republika u tzv. nacionalne ekonomije. Za sve to vrijeme, samoupravljanje je, uglavnom samo nominalno i formalno, jačalo, a uvođenje delegatskog sistema 70-ih godina trebalo je da veže izabrane predstavnike za njihove birače. Otud i tako demokratski instituti kao što su vezani (u stvari, fleksibilni) mandat i opoziv, koji, međutim, u praksi nisu imali veći značaj, jer su skupštinama, pogotovo na saveznom i republičkom nivou, već dominirale birokratije. Sve reforme su bile izraz potrebe KPJ da pronađe rješenja postojećih problema i kriznih situacija, izraz nastojanja da sistem bude osvježen i reformisan, a da ne budu dovedeni u pitanje njegovi osnovi.
Krajem 60-ih godina, partija se značajno transformiše, tako što postaje savez osam partija, čime je demokratski centralizam, kao dotad neupitni princip organizovanja, opstao na republičkom i pokrajinskom, ali ne i na saveznom, nivou. Ovo je bio ogroman ustupak ojačalim republičkim i pokrajinskim birokratijama, što će se u 80-im godinama pokazati kao fatalan ustupak. Umjesto da dozvoli snaženje i autonomiju radničke baze, demokratiju u vlastitim redovima i osamostaljivanje sindikata, pa i Socijalističkog saveza, što bi pluralizam učinilo realnijim, iako još uvijek ne i potpunim, jer opredjeljenje za višepartijski sistem u to vrijeme nije bilo realno, partija je otišla drugim putem. Ona je kombinovala represiju i demokratiju na mikro nivou, uz istovremeno stvaranje sistema čiji osnov je bilo pregovaranje i pogađanje republičko-pokrajinskih elita.
Nacionalno pitanje
Jedan od najvećih uspjeha KPJ je međunacionalno pomirenje i stvaranje jugoslovenske federacije, u kojoj je ravnopravnost republika i naroda bila stvarna, a ne samo ideološka floskula. Partija je osmislila šestočlanu federaciju i priznala pet, kasnije i šest, jugoslovenskih nacija, što joj je nakon 1990. godine žestoko zamjereno, u prvom redu u Srbiji i Hrvatskoj. Kulturna emancipacija ne samo naroda nego i narodnosti bila je dovedena do krajnjih granica, pa su pripadnici narodnosti (nacionalnih manjina) mogli čak i da studiraju na maternjem jeziku, što druge države nisu poznavale. Nacionalne razlike se jesu poznavale i priznavale, ali nisu predstavljale kamen razdor, već su bile razumijevane kao bogatstvo društva. Povećan broj nacionalno mješovitih brakova na svakom narednom popisu stanovništva jedan je od pokazatelja toga, kao i istraživanja, koja su još krajem 80-ih godina potvrđivala da je međunacionalna distanca vrlo mala.
Partija je mijenjala i svoje viđenje federacije, što nije činjeno iz ideoloških, već iz pragmatičnih razloga. Od prvobitno centralizovane federacije, organizovane po uzoru na SSSR, Ustavom iz 1963. godine stvorena je umjereno centralizovana federacija, u kojoj su republike imale više samostalnosti nego dotad. Tek su ustavni amandmani iz 1971, a potom i Ustav iz 1974. godine, vodili konfederalizaciji federacije, što je bilo uslovljeno dejstvom nekoliko činilaca: 1) neuspjehom privredne reforme iz 1965. godine; 2) sukobima republika (i pokrajina) koji su uslovljeni različitim ekonomskim i političkim interesima; 3) nacionalističkim pokretima u pojedinim republikama i pokrajinama (Kosovo 1968, Slovenija 1969. i, naročito snažno, Hrvatska 1971). „Federiranjem federacije“, kako se Bakarić izrazio, trebalo je postići dva cilja. Jedan je da se utiša nacionalizam, a drugi da se zadovolje republičke i pokrajinske birokratije, koje su željele više samostalnosti. Dobile su je u tolikoj mjeri, da je federacija sve teže funkcionisala, čak i da nije zapala u ekonomsku krizu, jer su uvedeni mehanizmi odlučivanja otežavali donošenje odluka i sprovođenje jedinstvene politike.
U toj federaciji, trebalo je ostvariti ravnotežu između ekonomski razvijenijih republika i onih koje su, zbog istorijskih okolnosti u kojima su se nalazile u XIX i XX vijeku, ekonomski zaostajale. To nije bilo lako postići, jer su zakoni tržišta, iako sputavani političkim odlukama donošenim na saveznom i republičkom nivou, ipak djelovali u korist razvijenijih republika. Tako se dogodilo da je razlika u stepenu razvijenosti 1989. bila veća nego 1952. godine. Ipak, politika saveznog vođstva bila je takva da je trebalo davati podsticaj razviju manje razvijenih, kroz poseban savezni fond, dok je razvijenijima, kroz djelovanje tržišta, trebalo učiniti korisnim korištenje prednosti zajedničkog tržišta. Iako je takva politika stvarala napetosti, pa i sukobe, ona nije bitnije uticala na stabilnost federacije dok se sistem nije suočio sa ekonomskom krizom. Tek je nemogućnost savladavanja ekonomske krize navela republičke birokratije da pokušaju očuvati poljuljani legitimitet pronalazeći krivce ne u sistemu, koji su i same gradile, već u drugim republikama, koje su ih ekonomski ugrožavale.
Bilans
Komunistička partija Jugoslavije (kasnije Savez komunista Jugoslavije) bila je tokom XX vijeka jedini autentični politički predstavnik radničke klase i drugih obespravljenih radnih slojeva i klasa u Jugoslaviji. Socijalističke i socijaldemokratske partije, koje su postojale u Kraljevini Jugoslaviji i Jugoslaviji početkom 90-ih godina, nisu to bile, jer su težile, u najboljem slučaju, samo reformisanju kapitalizma.
Uprkos velikim lutanjima i zabludama koje je imala, KPJ je uspjela da formuliše niz ideoloških i političkih stavova i programa koji su tokom 30-ih godina omogućili uspješan razvoj radničkog pokreta i osnivanje antifašističkog narodnog fronta. Doprinos borbi republikanske Španije protiv fašizma takođe je bio značajan. U Jugoslaviji, pod parolom „Branićemo zemlju“, komunisti su razvijali duh otpora fašizmu.
U drugoj polovini 30-ih godina, KPJ napušta dotad zastupanu, od Kominterne nametnutu, ideju rasturanja Jugoslavije, i opredjeljuje se za ideju očuvanja Jugoslavije, koja treba da postane demokratska i federalna država. U to vrijeme, KPJ je jedna od rijetkih partija u Jugoslaviji koja zastupa federalističke ideje. Federalistička koncepcija je došla do punog izražaja u Jajcu, a kasnije i prilikom usvajanja prvog poslijeratnog ustava. U ovom pogledu, KPJ je otišla i korak dalje u poređenju sa drugim federalistički orijentisanim partijama, jer je zastupala obrazovanje šest federalnih jedinica, što je bilo jedinstveno gledište.
Narodnooslobodilački rat predstavlja vrhunac borbenosti, samopožrtvovanja i morala članova KPJ. To je prelomni trenutak za afirmaciju Jugoslavije i njenih naroda, ali i same KPJ, jer je njena spremnost i sposobnost da vodi NOB poslužila ne samo kao osnov međunarodne afirmacije Jugoslavije, već i osamostaljivanja KPJ od Staljina. Zahvaljujući rezultatima rata, Jugoslavija prestaje biti zemlja na periferiji Evrope, koja je poznata samo kao rezervoar evropskog kapitala, i postaje jedan od najcjenjenijih članova antifašističke koalicije.
Poslijeratno „ne“ Staljinu, koje je odjeknulo kao politička bomba u svijetu, omogućava Jugoslaviji da krene svojim putem samoupravnog socijalizma. Iako je KPJ (SKJ) gradila jedan hibridni sistem, koji je sadržao elemente demokratskog samoupravnog socijalizma i državnog birokratskog „socijalizma“, teorijske koncepcije, a dijelom i praksa, poslužili su kao izvor ideja brojnim radikalnim ljevičarima, kako socijalistima tako i komunistima, širom svijeta. Samoupravljanje se i danas izučava kao alternativa neoliberalnim i etatističkim sistemima, pogotovo stoga što je i danas prisutno širom svijeta na mikro nivou.
Jugoslovenske zemlje su u periodu 1945–1990. postigle ubjedljivo najbrži i najsadržajniji ekonomski razvoj, bez premca u istoriji ovih prostora. Od agrarnog društva, u kome je 76 % stanovništva živjelo od poljoprivrede, jugoslovensko društvo je transformisano u industrijsko-agrarno. Ostvaren je i najbrži kulturni razvoj, a država je zaista bila socijalna. Radnici su ustavima proglašeni vladajućom klasom. Iako to u praksi uistinu nisu bili, imali su, kao nominalno vladajuća klasa, veća prava nego igdje u svijetu. Radno mjesto im je bilo garantovano, kad su ga jednom dobili, što znači da je sigurnost zaposlenja, za one sa radnom knjižicom, bila među najvećim u svijetu. Problem je, naravno, bio u tome što je nezaposlenost stalno povećavana, nakon privredne reforme 1965, a potom i zbog usporavanja privrednog rasta 70-ih i 80-ih godina. U Jugoslaviji su oko četvrtinu stambenog fonda činili društveni stanovi (na primjer, samo u Hrvatskoj bilo ih je 400.000), koje su osim pripadnika upravljačkog sloja i stručnjaka svih vrsta, dobijali i radnici. Školovanje i zdravstvo bili su besplatni.
Temelj ekonomskog sistema bila je društvena svojina. Ona je jednim dijelom funkcionisala kao grupna svojina, a drugim dijelom kao prikrivena državna svojina, što se ogledalo i u pogrešnoj ideji da gubici preduzeća treba da budu socijalizovani. Na taj način, politička elita je željela da spriječi ekonomske i socijalne teškoće, vještački održavajući, u nekim slučajevima, neuspješne ekonomske politike. To je dovodilo i do slabijeg interesovanja radnika za ostvarivanje samoupravnih prava. S jedne strane, znali su da će država pokrivati gubitke poslovanja. S druge strane, nisu osjećali da su pravi nosioci procesa odlučivanja. Komunisti su svojim nasljednicima ostavili zaduženu zemlju. Međutim, ta zaduženost je najvećim dijelom posljedica nepovoljnih unutrašnjih i međunarodnih ekonomskih kretanja od sredine 70-ih godina, jer je zaduženost za petnaest godina povećana sa 4 na 21 milijardu dolara. Prezaduženost je išla uporedo sa usporavanjem ekonomskog rasta. Suprotno tome, intenzivan ekonomski rast u prvih trideset godina socijalizma išao je uporedo sa malim iznosom zaduženja.
Najveći propust partije bio je taj što nije uspjela da reformiše sebe i sistem onda kad je on ušao u krizu za koju je postalo očigledno da se ne može riješiti. Partijska elita je odlučila da do kraja čuva privilegovane pozicije, za šta joj je bilo potrebno očuvanje suštine sistema. Kad je to postalo nemoguće, elita se okrenula nacionalizmu, a mnogi njeni istaknuti pripadnici postali su zagovornici socijaldemokratskog kapitalizma, pretvorivši se u pripadnike nove vladajuće klase.