Iako većina ljudi pretpostavlja da su teorije zavere uspešne zbog toga što nude simplistički pogled na kompleksan svet, situacija je u najvećem broju slučajeva suprotna: teorije zavere su ljudima primamljive baš zbog svoje složenosti, koja iziskuje uverljivo baratanje znatnom količinom informacija. Film „Težina lanaca“ režisera Borisa Malagurskog predstavlja školski primer primamljivosti teorija zavere, što verovatno delom i objašnjava njegovu izrazitu popularnost. Pošto je o ideološkim aspektima rada Borisa Malagurskog već pisano, važno je pozabaviti se i slikom istorije koju on pokušava da predstavi u „Težini lanaca“. Istorijski narativ Malagurskog pokazuje nerazumevanje istorijskih procesa i odnosa moći u globalnom kapitalističkom sistemu. Oni su, u stilu mnogih teorija zavere, prikazani potpuno mehanistički, sa snažnim elementima etnocentrizma. Uprkos činjenici da Boris Malagurski nije istoričar, uticaj njegovog dela na percepciju skorije prošlosti na prostorima bivše Jugoslavije nije zanemarljiv, i stoga je značajno da gledaoci budu upoznati sa neistinama i simplifikacijama vezanim za raspad Jugoslavije i ratove u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni, ali i raniju istoriju ovih prostora, koje on iznosi u „Težini lanaca.“
TEŽINA LAŽI BORISA MALAGURSKOG – DRUGI DEO: “CIA SNAJKA, CIA”
TEŽINA LAŽI BORISA MALAGURSKOG – TREĆI DEO DEO: BOSANSKI LEBENSRAUM
TEŽINA LAŽI BORISA MALAGURSKOG – ČETVRTI DEO: KOSOVO
Istorija Srba kao istorija Balkana
Dokumentarac počinje petominutnom glorifikacijom socijalističke Jugoslavije, u čemu i leži deo njegove početne privlačnosti za prosečnog gledaoca – jugonostalgija je svakako jedan od najuspešnijih načina da se proda proizvod na području bivše države. Nakon toga, Malagurski počinje svoj istorijski narativ. Celokupna istorija Balkanskog poluostrva od doseljavanja Slovena do stvaranja Jugoslavije sumirana je u četiri minuta. Istini za volju, svaki pokušaj da se puna kompleksnost nekog istorijskog događaja prikaže u dokumentarcu od dva sata je izuzetno težak, tako da se to Malagurskom ne može uzeti za zlo. Međutim, problem ne leži u količini pažnje koja se daje određenim događajima, nego u selektivnosti tih događaja. Stvaranje Jugoslavije predstavljeno je kao kulminacija istorijske težnje svih južnoslovenskih naroda, čije je ujedinjenje bilo trn u oku svih velikih sila. U vreme kada se, čitajući istoriju unazad, Jugoslavija predstavlja kao greška i tragedija, ovo svakako deluje osvežavajuće. Koji su to, doduše, ključni događaji za Južne Slovene od Srednjeg veka do stvaranja Jugoslavije? Prema Malagurskom, najvažniji događaji vredni pomena u hiljadu godina istorije pre austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine jesu Boj na Kosovu, osmanska dominacija nad Srbijom (ne Balkanom, nego Srbijom) i prelazak Slovena na islam. Veza između Srba i Slovena ostaje nejasna, pošto Malagurski identifikuje Srbe kao primarne žrtve osmanske represije, a onda priča o „delu slovenske populacije“ koji menja veru. Da li su i ne-Srbi prelazili na islam? Ako jesu, zašto su opisana samo stradanja Srba? Zašto su samo Srbi prikazani kao hrabri hajduci koji su se suprotstavljali osvajaču kada znamo da su na područjima pod turskom kontrolom živeli i drugi narodi? Iako počinje od projugoslovenske premise, Malagurski nije u stanju da izađe iz okvira srpskog etnocentrizma – za njega su ključni događaji srpske nacionalne mitologije istovremeno i ključni događaji u istoriji Balkana. Najbolji primer toga jeste melodramatičan opis srpskog stradanja pod Osmanskim carstvom, koje novinar[1] John Bosnitch opisuje u prvom licu množine, kao da je lično bio naboden na kolac. Tu se nalazi i prva ozbiljna simplifikacija u „Težini lanaca,“ gde Malagurski pokazuje da su ljudi na Balkanu prelazili na islam isključivo pod pretnjom nasilja i da je Osmansko carstvo vekovima vladalo Balkanskim poluostrvom isključivo kroz represiju, čije su najveće žrtve bili Srbi. Istorijska istraživanja, koja Malagurski očigledno nije konsultovao, pokazuju da je teror za Osmansko carstvo, nimalo iznenađujuće, bio samo jedan od mnogih metoda očuvanja vlasti, kao i da su razlozi za prelazak na islam bili mnogo složeniji i raznovrsniji od pukog pokušaja bekstva od represije.[2]
Britanska zavera kao uvod u sve predstojeće zavere
Što se film više približava savremenim događajima, to njegove greške postaju veće. Autor ne smatra da je značajno posvetiti više od dve rečenice Kraljevini Jugoslaviji, te odmah prelazi na Drugi svetski rat, odnosno njegovo nasilje, pritom neobjašnjavajući uzroke tog istog nasilja, kojima je, pored okupatora, značajno doprinela i politika same predratne Kraljevine, koja je bila pogubna po međuetničke odnose u državi. Potpuno je prećutan autoritarni poltički sistem monarhije kao i sklonost vladajućih opcija bliskih kralju ka nasilnom progonu političkih neistomišljenika,[3] koja je obeležila čitavo razdoblje ove države. Odluka Kneza Pavla, koji je ranije započeo politiku približavanja Trećem Rajhu, da pristupi Trojnom paktu pojednostavljena je i predstavljena kao čisto pragmatični čin sa ciljem izbegavanja rata. Prećutan je i status Kraljevine kao jedne od najsiromašnijih zemalja Evrope,[4] čije su permanentne politčke i ekonomske krize stvorile plodno tlo za revoluciju izvedenu u periodu Drugog svjetskog rata. Međutim, kako Malagurski istorija sagledava isključivo kroz prizmu nacije, mase ne mogu biti tumačene kao politički subjekt, već isključivao kao Srbi ili kao njihovi ugnjetavači. Državni udar od 27. marta 1941. godine sproveden je, prema Malagurskom, od strane Britanaca, zato što im se „nije sviđalo“ pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu. Ovo je ujedno i prvi momenat u filmu u kojem Malagurski predstavlja neku stranu silu (obično „zapadnu“) kao nevidljivu ruku koja vodi istorijske događaje na Balkanu. U slučaju Britanije 1941. godine, ovakva tvrdnja je preuveličana. Iako je istina da je britanska obaveštajna služba imala široko razvijenu mrežu u Jugoslaviji i da su zaverenici održavali veze sa britanskim vojnim predstavnicima,[5] to ne znači da su Britanci bili idejni tvorci državnog udara. Kako piše istoričarka Sue Onslow, „britanska politika prema Jugoslaviji se najbolje može okarakterisati kao fragmentirana i nedosledna,“ a britanska Služba za specijalne operacije (Special Operations Executive, SOE) jednostavno nije imala dovoljno uticaja u Jugoslaviji da samostalno sprovede državni udar.[6] Štaviše, različiti predstavnici institucija britanske države, poput britanskog poslanika u Beogradu Ronalda Campbella i već navedenog SOE-a, dolazili su u česte sukobe upravo zbog nepostojanja dosledne i jedinstvene britanske politike na Balkanu.[7] Ovo je samo prvi od mnogobrojnih slučajeva u kojima Malagurski posmatra politiku velikih sila prema Balkanu kao monolitnu i mehaničku, sa jasno razrađenom strategijom i ciljevima. Upravo takav pristup je glavni uzrok njegovog pogrešnog razumevanja istorije Jugoslavije i odnosa velikih sila prema njoj.
Drugi svetski rat kao srpska tragedija
Poslednji deo uvoda u film bavi se Drugim svetskim ratom i periodom socijalizma. Iako deluje kao da Malagurski u ovom delu istraje u svojoj želji da prikaže Jugoslaviju u pozitivnom svetlu, njegov narativ Drugog svetskog rata daleko je od jugoslovenskog narativa multietničke i jedinstvene partizanske borbe za slobodu. Bliži je nacionalističkom pogledu na rat kojim dominiraju viktimizacijske matrice. Upravo je to osnova od koje Boris Malagurski počinje svoju priču o Drugom svetskom ratu. Kao što je Kosovski boj i osmanska vladavina centralni događaj istorije od VI veka do 1914/8. godine, tako je stradanje Srba u NDH centralno iskustvo Drugog svetskog rata na području Jugoslavije (ovaj put bez komentara Johna Bosnitcha u prvom licu množine). Posle ustaša slede četnici, koji nakon ustaškog terora „odlučuju da deluju,“ pa tek potom partizani. Ako i ostavimo normativno poređenje ova dva narativa o prošlosti po strani, ostaje nejasno kako je Malagurski očekivao da ispriča priču o ratu u kojoj su Jugosloveni nevine žrtve „ekonomske, vojne i političke“ kolonizacije ako je njegova perspektiva srpska, a ne jugoslovenska, i zašto se priklanja srpskom nacionalističkom narativu ako sam kaže da mu „smeta nacionalizam.“
Nedoslednosti “Težine lanaca” u potpunosti su očekivane s obzirom na „autoritete” na koje se Malagurski poziva. „Žrtva osmanskog terora” John Bosnitch saradnik je „Instituta za istraživanje Jasenovca,” koji je osnovao član SANU Milan Bulajić. Na svom blogu Bosnitsch pored zadovoljstva rehabilitacijom Draže Mihailovića ističe da se bavi „dokumentovanjem hrvatsko-katoličkog” genocida nad Srbima. Intencija ovoga je jasna – čitav hrvatski narod nastoji se izjednačiti s ustaškim pokretom. Ovde se potpuno zanemaruju notorne istorijske činjenice:
– Ustaški pokret imao je podršku samo u veoma manjinskom delu hrvatskog stanovništva, a održavao se gotovo isključivo zahvaljući nacističkom okupatorskom aparatu.[8]
– Ustaškom, a ne „hrvatsko-katoličkom”, genocidu nad Srbima na kraj je stao partizanski pokret, podjednako hrvatski i srpski.
Problemi prikazivanja Drugog svetskog rata tu ne prestaju. Naprotiv, on nastavlja sa reprodukcijom nacionalističkih mitova iako, za promenu, konačno konsultuje istoričara. Njegov izvor je Barry Lituchy, u našoj javnosti najpoznatijem po tome što je bio svedok odbrane na suđenju Slobodanu Miloševiću. Lituchy navodi potpuno pogrešnu informaciju, odosno ponavlja mit o 600,000 žrtava logora Jasenovac, uprkos tome što se većina istoričara slaže da je u Jasenovcu ubijeno oko 80,000 do 120,000 ljudi. Do brojki u tom rasponu došli su, između ostalih, Vladimir Žerjavić, koji je sproveo demografsko istraživanje još osamdesetih godina prošlog veka,[9] kao i istraživač beogradskog Muzeja žrtava genocida Dragan Cvetković.[10] Sa tom brojkom slaže se i istoričar John R. Lampe, koji pritom navodi da ukupan broj srpskih žrtava u NDH iznosi najmanje 300,000, što znači da je najveći broj Srba ubijen izvan logora Jasenovac.[11] Sličnu procenu iznose i istraživači JUSP „Jasenovac,“ koji raspolažu sa brojkom od 83,145 poimenično popisanih žrtava. Važno je napomenuti „nadnacionalnu” nacionalističku simbiozu koja po ovom pitanju vlada na našim prostorima. Perverzne interpretacije srpskih revizionista koje krasi ambicija za što većim brojem pobijenih sunarodnjaka činjenično je veoma lako osporiti. Tu u igru ulaze ustašoidni revizionisti koji ističu (zaista postojeću) tendenciju za višestrukim uveličavanjem broja jasenovačkih žrtava te nasuprot tome postavljaju svoje, jednako skandalozne, negacionističke interpretacije prema kojima je Jasenovac bio „radni logor u kojem se umiralo prirodnom smrć.u” Nacionalisti u Srbiji tako imaju povoda da kažu kako u Hrvatskoj dominira ustašoidni konsenzus po pitanju vređenja žrtava fašizma i time se začarani krug šovinizma lepo zatvara.
Građanski rat u Jugoslaviji nam, zajedničkim snaga, sumiraju Srđa Trifković (još jedan istoričar) i Malagurski lično. Trifković kaže da su ustanak započeli četnici, ali su odustali od borbi sa okupatorom jer su Nemci odlučili da ubiju sto Srba za svakog ubijenog nemačkog vojnika. Trifković ne samo da ne spominje da su u ustanku u Srbiji 1941. godine učestvovali komunisti, nego i potpuno ignoriše činjenicu da je ustanak propao zato što su četnici izvršili napad na partizane i stupili u pregovore sa Nemcima.[12]Nedugo zatim, usledila je otvorena četnička saradnja s okupatorom, koja se u početku ogledala u predaji zarobljenih partizana Nemcima, a kasnije i kroz zajednička borbena dejstva.[13] Takođe, istina je po ko zna koji put potpuno izvrnuta. U realnosti, četnički ustanak započeo je sa više od mesec dana zakašnjenja u odnosu na partizanski, a četnici u pogledu istrebljivanja čitavih naselja, porodica i etničkih zajednica, makar u odnosu spram Muslimana u Sandžaku i delovima Bosne, nisu zaostajali za ustaškim genocidom nad Srbima u NDH i generalnim obrascima fašističke kulture nasilja. Malagurski se nadovezuje na Trifkovića, govoreći da „Zapadu“ ubistvo sto Srba za svakog ubijenog Nemca nije bilo bitno, pa su zato podržali partizane, kojima, da se zaključiti, smrt srpskih civila isto nije bila bitna. Ovo je ujedno i prvi put da se „Zapad“ pojavljuje kao monolitna struktura koja ignoriše muku srpskog naroda zarad sopstvenih ciljeva, što će se nastaviti kroz ceo dokumentarac. Ni Malagurski ni Trifković ne spominju da je zapovest o streljanju sto Srba za svakog ubijenog Nemca postepeno ukinuta nakon sloma ustanka u Srbiji 1941. godine.[14] Isto tako ne spominju da partizani svoju borbu ne nastavljaju u okupiranoj Srbiji, gde te odmazde važe, nego u Bosni, gde pravilo o streljanju sto Srba ne postoji, ali Srbi, zajedno sa Jevrejima, Romima, Muslimanima i antifašistima, trpe teror od strane ustaša, četnika i okupatora. Ustaše su jedina organizacija koja se u filmu predstavlja kao kolaboracionistička, što ostavlja pogrešan utisak da su jedini kolaboracionisti u ratu bili iz redova hrvatskog naroda. Konačno, ne spominju ni da je konačnu ulogu u „Zapadnoj“ odluci da se podrži NOVJ igrao Winston Churchill, koji je na osnovu dešifrovanih nemačkih tajnih poruka uvideo da sami Nemci smatraju četnike Draže Mihailovića za svoje saveznike u borbi protiv partizana.[15] O rastrzanosti samih Saveznika po pitanju da li treba podržati NOVJ ili JVuO nema reči: „Zapad“ je, ipak, homogena celina koja drži sve konce u rukama i pravi planove znajući unapred u kom pravcu žele da teče istorija. Ovime je Boris Malagurski svoj najpoznatiji film uvrstio u tradiciju nacionalističkih predstava o Drugom svetskom ratu koje počinju da dominiraju osamdesetih godina. Sa tog stajališta, sasvim suvišno je napominjati neke od najprelomnijih trenutaka jugoslovenske istorije, kao što su socijalne mobilizacije pre i za vreme Drugog svetskog rata. Pri prikazu tog perioda Malagurski ne smatra važnim pomenuti to da su se, na primer, žene izborile za opšte pravo glasa koje nisu imale u Kraljevini. Desnici je u interesu prebrisati svaku kategoriju (klasnu, rodnu itd.) koja nije nacionalna, jer to im omogućava da „narod”, do kojeg navodno drže, predstave isključivo kroz ulogu žrtve, a ne kao nosioca otpora fašizmu, jer dobro znaju da se taj otpor zasnivao na principima internacionalizma s kojima je njihova pozicija u velikom sukobu.
Zaključak
Uprkos svom deklarativnom Jugoslovenstvu, narativ o hiljadu godina istorije Balkana i Jugoslavije koji predstavlja Boris Malagurski suštinski je pro-srpski, etnocentričan i nacionalistički. Njegova istorija je istorija srpskog naroda kao žrtve, a svi ostali narodi u toj priči igraju epizodnu ulogu. On svejugoslovensku borbu deklarativno prihvata kao pozitivnu vrednost, ali teško je videti kako se to uklapa u njegov viđenje Kosovskog boja kao centralnog događaja istorije Balkana, četničkog pokreta kao antifašističkog i srpskog naroda kao praktično jedine žrtve dvadesetog veka. Pored toga, „Zapad“ se pojavljuje kao siva eminencija koja pažljivo drži sve događaje pod kontrolom, pa se tako, između ostalog brine da Jugoslavija uđe u rat na njihovoj strani i osigurava pobedu komunista u građanskom ratu. Ove dve tendencije – etnocentrizam i manihejski doživljaj Zapada kao zavereničke sile – postaju sve izraženije kako njegov dokumentarac prelazi u period raspada Jugoslavije i ratova devedesetih.
Autori ovog teksta bi želeli da se posebno zahvale profesoru Vladimiru Petroviću na njegovoj pomoći tokom pisanja ovog članka.
[1] Simptomatično je da u dokumentarcu jako malo istoričara predstavlja istoriju Jugoslavije. Većinom su to novinari i politički analitičari.
[2] Videti, na primer, knjigu Contested Conversions to Islam: Narratives of Religious Change in the Early Modern Ottoman Empire istoričarke Tijane Krstić (Stanford: Stanford University Press, 2011).
[3] Kraljevom Obznanom 1920. suzbijen je demokratski proboj Komunističke partije Jugoslavije a represija nad drugim političkim opcijama (Hrvatska republikanska seljačka stranka, Stranka Nemaca) bila je prisutna i mnogo pre Šestojanuarske diktature. „Zakon o zaštiti države” legalizovao je progon protivnika režima, koji je kasnije kulminirao njihovom internaciju u koncentracione logore, od kojih je prvi otvoren u Višegradu 1935. godine. U poslednjim godinama Kraljevine kao posledica zbližavanja sa Silama Osovine uvedene su i antisemitske odredbe.
[4] Za više detalja o ekonomskim problemima Kraljevine Jugoslavije, vidi Branko Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1988: prva knjiga, Kraljevina Jugoslavija 1914-1941, naročito poglavlje „Socijalno-ekonomska osnova nove države,“ 56-85.
[5] Stevan K. Pavlowitch, Hitler’s New Disorder: The Second World War in Yugoslavia (New York: Columbia University Press, 2008), 16.
[6] Sue Onslow, “Britain and the Belgrade Coup of 27 March 1941 Revisited,“ Electronic Journal of International History no. 8 (2005): 4.
[7] Onslow, “Britain and the Belgrade Coup of 27 March 1941 Revisited,“ 16.
[8] O ovome svedoče i dokumenti s Ninberškog procesa: „In setting up the Croatian government, the Germans, instead of employing the services of the Farmers’ Party, which was predominant in the country, established an administration with Dr. Ante Pavelitch at its head. Dr. Pavelitch was brought in from Italy along with others of his group and established as the governmental head of the state of Croatia even though his group represented only an estimated five per cent of the population of the country.“ Vidi: United Nations War Crimes Commission, Law Reports of Trials of War Criminals, sv. 8 (London: The United Nations War Crimes Commission by His Majesty’s Stationery Office, 1949), 72-74.
[9] Pål Kolstø,“The Serbian-Croatian Controversy over Jasenovac,” in Serbia and the Serbs in World War Two, ed. Sabrina P. Ramet and Ola Listhaug (Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2011), 231.
[10] Kolstø,“The Serbian-Croatian Controversy over Jasenovac,” 241. Vidi takođe i Dragan Cvetković, “Stradanje civila Nezavisne Države Hrvatske u logoru Jasenovac”, Tokovi istorije, br. 4 (2007), 153-168.
[11] John R. Lampe, Yugoslavia as History: Twice There Was A Country, 2nd ed. (Cambridge: Cambridge University Press, 2000), 211. Sa procenom o najmanje 300,000 Srba ubijenih u NDH slaže se i Žerjavić.
[12] Venceslav Glišić, Užička Republika (Beograd: Nolit, 1986), 198-212.
[13] Milan Radanović, Kazna i zločin: Snage kolaboracije u Srbiji (Beograd: Rosa Luxemburg Stiftung, 2015), 54-69.
[14] Tomislav Dulić, “Mass Killing in the Independent State of Croatia, 1941–1945: A Case for Comparative Research,” Journal of Genocide Research vol. 8, no. 3 (2006): 259.
[15] John Cripps, “Mihailović or Tito? How the Codebreakers Helped Churchill Choose,” in Action This Day, ed. Michael Smith and Ralph Eskine (London: Bantam, 2001), 237-263.